جلد 27، شماره 3 - ( 9-1403 )
جلد 27 شماره 3 صفحات 86-70 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Sepehr R, Shekofteh M, Shahbodaghi A, Jambarsang S. The Presence of universities in the Shanghai ranking system in the fields of medicine and related sciences and its relationship with countries R&D expenditure: with emphasis on Iranian universities. jha 2024; 27 (3) :70-86
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4619-fa.html
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4619-fa.html
سپهر رومینا، شکفته مریم، شاهبداغی اعظم، جام برسنگ سارا. حضور دانشگاهها در نظام رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته و رابطه آن با هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورها: با تاکید بر دانشگاه‌های ایران. فصلنامه مدیریت سلامت. 1403; 27 (3) :70-86
رومینا سپهر1 
، مریم شکفته2 ، اعظم شاهبداغی3 ، سارا جام برسنگ4
، مریم شکفته2 ، اعظم شاهبداغی3 ، سارا جام برسنگ4
1- دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. و گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران.
2- گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران ،shekoftehm@gmail.com
3- گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران
4- مرکز تحقیقات مدل‌سازی دادههای سلامت، گروه آمارزیستی و اپیدمیولوژی ،دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، یزد، ایران.
2- گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران ،
3- گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران
4- مرکز تحقیقات مدل‌سازی دادههای سلامت، گروه آمارزیستی و اپیدمیولوژی ،دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، یزد، ایران.
واژه‌های کلیدی: نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی، رتبهبندی شانگهای، علوم پزشکی، هزینه‌کرد تحقیق و توسعه، ایران
متن کامل [PDF 673 kb]
(185 دریافت)
| چکیده (HTML) (536 مشاهده)
*درصد بر اساس تعداد دانشگاه‌های هر حوزه محاسبه شده‌است. ** تعداد کشورهای با کمتر از 6 دانشگاه گزارش نشده‌اند
بحث
نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی در ارزیابی عملکرد و ارتقاء و کیفیت دانشگاهها نقش به‌سزایی داشته و کشورهای مختلف را به رقابت واداشته و پژوهش‌های پیشین در همین راستا است]22-26[. رقابت بین دانشگاهها در این نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی، که براساس شاخص‌ها و معیارهای هریک از این نظام‌ها انجام می‌شود]27-29[، باعث تلاش برای ارتقاء کیفیت عملکرد دانشگاه‌های جهان شده‌است. در پژوهش حاضر به بررسی میزان حضور کشورها در بخش موضوعی پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای با تاکید بر جایگاه ایران پرداخته‌است.
یافته‌ها نشان داد که در نظام رتبهبندی شانگهای تنها شش حوزه موضوعی زیرمجموعه پزشکی و علوم وابسته درنظر گرفته شده‌است. این حوزه‌ها شامل پزشکی بالینی، بهداشت عمومی، دندانپزشکی و علوم دهان، پرستاری، فناوری پزشکی، و داروسازی و علوم دارویی است. این درحالیست که حوزه پزشکی و علوم وابسته دارای زیر مجموعه‌های بسیار زیادی است و طبیعتا این دسته‌بندی نمی‌تواند راهنمای مناسبی برای متقاضیان به تحصیل در حوزه‌های مختلف پزشکی و علوم وابسته باشد. پیشنهاد می‌شود نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی به این مساله توجه و در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای آتی خود، حوزه‌های موضوعی مختلف را در نظر بگیرند.
یافته‌ها نشان داد که به‌طورکلی در نظام بین‌المللی دانشگاهی شانگهای 83 کشور با 867 دانشگاه در سال 2022 حضور داشته‌اند. آمریکا با 160 دانشگاه، چین با 79 دانشگاه، انگلستان با 58 دانشگاه بیشترین تعداد حضور دانشگاه‌های پزشکی و علوم وابسته را به خود اختصاص دادند. بدون درنظرگرفتن حضور برخی از دانشگاهها در چندین حوزه موضوعی، کشورهای آمریکا با 565 دانشگاه، چین با 193 دانشگاه و انگلستان با 186 دانشگاه بیشترین تعداد حضور دانشگاه را به خود اختصاص دادند.
یافته‌های مربوط به ایران نیز نشان داد که 13 دانشگاه ایران در نظام رتبهبندی شانگهای حضور داشته و از این میان دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله، کرمانشاه و مازندران در حوزه پزشکی بالینی، دانشگاه‌های علوم پزشکی کرمانشاه، مشهد و تهران در حوزه بهداشت عمومی، دانشگاه‌های علوم پزشکی اصفهان، شهید بهشتی، تبریز، تهران و دانشگاه تربیت مدرس در حوزه پرستاری با کسب رتبه 300-201 و دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، مشهد و تبریز و دانشگاه تهران با رتبه 400-301 در حوزه داروسازی و علوم دارویی توانسته‌اند در میان دانشگاه‌های برتر در این نظام رتبهبندی حضور داشته باشند. شایان ذکر است ایران در حوزه‌های دندانپزشکی و علوم دهان و حوزه فناوری پزشکی این نظام رتبهبندی جایگاهی نداشته‌است. در این خصوص پیشنهاد می‌شود دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این خصوص، زمینه راهیابی به نظام‌های رتبهبندی را فراهم کنند. ارتقای کمیت و کیفیت پژوهش‌ها، افزایش هزینه‌کرد تحقیق و توسعه، افزایش تعاملات علمی و بین‌المللی‌سازی دانشگاهها از مواردی است که می‌تواند به افزایش حضور دانشگاهها در نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی منجر شود.
نتایج به‌دست آمده از پژوهش نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ در خصوص "تحلیل پیوندهای میان شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و شاخصهای رتبه‌ی علمی با روش علم‌سنجی" در سه نظام رتبهبندی بین‌المللی کیو.اس، تایمز، شانگهای و پایگاه سایمگو نشان داد که آمریکا با 151 دانشگاه، آلمان 39 دانشگاه و انگلستان با 35 دانشگاه در سال 2011 حضور داشته‌اند. در مقایسه با یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان گفت تعداد دانشگاه‌های حاضر در رتبهبندی شانگهای در سال 2022 در کشورهای آمریکا، چین، انگلستان و آلمان افزایش یافته‌است. کشور آمریکا همچنان در رتبه اول، چین با پیشی گرفتن از انگلستان در رتبه دوم و انگلستان در رتبه سوم قرار دارند. مرادیان و همکاران]28[، ورنون و همکاران]29[، بخردنیا]24[، پوسر و مارگینسون]25 [نیز به این نتیجه رسیدند که دانشگاهها با ارتقاء کمی و کیفی بروندادهای پژوهشی خود می‌توانند از جایگاه بهتری در نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی برخوردار شوند. کشورها و دانشگاه‌هایی که در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در حال فعالیت هستند با ارتقای کمی و کیفی دانشگاه‌های خود با توجه به شاخصهای مورد استفاده در نظام‌های رتبهبندی، می‌توانند زمینه حضور خود را در این نظام‌ها فراهم کنند. بدین ترتیب، نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی می‌توانند باعث معرفی بیشتر این دانشگاهها در سطح بین‌المللی شوند و در جذب بیشتر دانشجو در این دانشگاهها موثر باشند.
در پژوهش حاضر، ضریب همبستگی پیرسون ارتباط مثبت و معنی‌داری بین میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای (از نظر تعداد دانشگاهها) با میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه نشان داد. این یافته با یافته‌های نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ در یک راستا است. آنها ارتباط میان شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و شاخصهای رتبه‌ی علمی را بررسی کردند و نشان دادند کشورهایی که توجه و سرمایه‌گذاری بیشتری بر شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه نموده‌اند، پیشرفت و رشد بیشتری در شاخصهای رتبه علمی داشته‌اند. همچنین، آنها دریافتند کشورهای دارای هزینه‌کرد بالاتر، تعداد قابل توجهی دانشگاه در سه نظام رتبهبندی بین‌المللی کیو.اس، تایمز و شانگهای داشته‌اند. پژوهش‌های پیشین نشان دادند که تأمین بودجه و منابع مالی دانشگاهها در ارتقاء جایگاه و کیفیت عملکرد دانشگاهها تأثیرگذار بوده‌است]30-32، 1[. ون ران]33[ در سال 2013 نشان داد که توزیع درآمد بر تولید علم و میزان استنادها تاثیرگذار است. نتایج سایر پژوهشگران نیز نشان داده‌اند موسسات و دانشگاه‌هایی که از بودجه و منابع مالی بهتری برخوردار بوده‌اند، به دلیل استفاده و جذب نیروی انسانی توانمند، هزینه در حیطه‌های بین‌المللی‌سازی، جذب دانشجویان بین‌المللی، هزینه و تمرکز بیشتر بر تحقیقات و انتشارات در مجلات بین‌المللی معتبر و پراستناد و توجه به جهانی‌شدن خود توانسته‌اند جایگاه بهتری در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی کسب نمایند]4،5،18،22،23[. از طرفی، دسترسی آزاد به اطلاعات و عدم وجود شکاف اطلاعاتی در این کشورها]12،18،23،34 [توانسته‌است تا حدود زیادی نیازهای آنها را در جهت ارتقاء، پیشرفت و رتبه بالاتر در نظام‌های رتبهبندی میسر نماید. بنابراین، شکاف اطلاعاتی، شکاف دیجیتالی و نبود اطلاعات آزاد در سایر کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ایران می‌تواند در جایگاه آنها در سطح بین‌المللی تاثیر بگذارد.
محدودیت‌ها
آخرین دادههای مربوط به میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در وبسایت سازمان توسعه و همکاری اقتصادی و وبسایت بانک جهانی مربوط به سال 2020 بود و دادههای مربوط به 2021 و 2022 موجود نبود. بنابراین، در پژوهش حاضر از میانگین دادههای سال‌های 2015 تا 2020 استفاده شد. با توجه به اینکه هزینههای تحقیق و توسعه کشورها در سال‌های مختلف تفاوت زیادی با یکدیگر ندارد، به نظر نمی‌رسد این مساله در نتایج پژوهش حاضر تاثیرگذار باشد. همچنین، ایران از جمله کشورهایی بود که دادههای آن در این دو وبسایت گزارش نشده بود. این مساله تاثیری در دستیابی به هدف سوم پژوهش نداشت و بررسی همبستگی بین میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای با هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با توجه به دادههای موجود انجام شد. علاوه‌براین، در وبسایت نظام رتبهبندی شانگهای فقط رتبههای کلی (total score)دانشگاهها گزارش می‌شود و این رتبهبندی به تفکیک شاخصهای مختلف ارائه نمیشود. بنابراین، بررسی ارتباط بین هزینههای تحقیق و توسعه با شاخصهای مختلف امکان پذیر نبود.
نتیجه‌گیری
در نظام رتبهبندی شانگهای، کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین و انگلستان بیشترین تعداد حضور دانشگاه به‌تفکیک حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، ایالات متحده آمریکا، چین و ژاپن بیشترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه براساس شاخص میلیون دلار آمریکا و رژیم اشغالگر قدس، کره‌جنوبی و سوئد بیشترین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه را به نسبت تولید ناخالص داخلی به خود اختصاص داده‌اند. ارتباط میان تعداد دانشگاه‌های کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای با میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به دلار و درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به نسبت میزان تولید ناخالص داخلی نشان‌دهنده ارتباط معنی‌دار (0001/0. p-value ≤) است. ارتباط بین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با تعداد دانشگاهها (603/0r=) قوی‌تر از ارتباط بین میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با دانشگاهها (284/0 r=) است. بنابراین، کشورها و دانشگاه‌های علوم پزشکی برای دستیابی به جایگاه برتر در نظام رتبهبندی شانگهای باید سهم بیشتری از هزینههای خود را به تحقیق و توسعه اختصاص دهند. همچنین، پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران آموزشی و پژوهشی در دانشگاهها به ارتقاء کیفیت و عملکرد دانشگاهها بپردازند و بر روی آنها سرمایه‌گذاری نمایند. توجه به شاخصهای مختلف مورد استفاده در این نظام‌های رتبهبندی از قبیل اختصاص هزینه برای جذب دانشجویان و دانش‌آموختگان بین‌المللی برای ادامه تحصیل و همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به ارتقای رتبه دانشگاهها در این نظام‌ها منجر شود.
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این مقاله حاصل طرح پژوهشی است که با شماره 43009271 و کد اخلاق IR.SBMU.RETECH.REC.1402.855 در دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به تصویب رسیده‌است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شد.
تضاد منافع: هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: رومیناسپهر: طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ مریم شکفته: طراحی مطالعه، مدیریت پروژه، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی(نویسنده مسئول). اعظم شاهبداغی: طراحی و مشاور مطالعه، ویرایش، تأیید نهایی؛ سارا جام‌برسنگ: تحلیل داده‌ها. همه نویسندگان نسخه نهایی را خوانده و تأیید کردند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش متن انگلیسی این مقاله از ابزار ChatGPT متعلق به شرکت OpenAI استفاده شده است. نویسندگان، کلیه متن ویرایش شده توسط این ابزار را به دقت بازبینی و تایید نموده‌اند.
دسترسی به داده‌ها: دادههای پژوهش از طریق ایمیل به نویسنده مسئول و با ارائه دلایل منطقی قابل دسترس است.
تشکر و قدردانی: نویسندگان مراتب سپاس خود را از تمامی افرادی که در این پژوهش همکاری کردند، اعلام می‌کنند.
متن کامل: (160 مشاهده)
مقدمه
توسعه و پیشرفت کشورهای مختلف مدیون توسعه علم و فناوری و سرمایه‌های فکری و دانشی آنها است. توسعه اقتصادی و بهبود زندگی افراد نیز به توسعه علمی و فناورانه کشورها بستگی دارد. بنابراین، در بیشتر کشورها برای دستیابی به این هدف مهم، راهکارها و برنامه‌ریزی‌هایی برای توسعه و ارتقاء دانشگاهها و مراکز آموزشی و پژوهشی تدوین گردیده و به دنبال آن، نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی نیز به‌وجود آمده‌اند]1,2[. در همین راستا، بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، آلمان، کره جنوبی و ایتالیا، نظام‌هایی ملی برای رتبهبندی دانشگاهها و موسسات پژوهشی خود در نظر گرفته‌اند. برخی معتقدند نظام‌های ملی برای رتبهبندی دانشگاه‌های کشورهای مختلف نمی‌تواند به‌درستی این مراکز را رتبهبندی کنند زیرا هر کشور یا جامعه دانشگاهی می‌کوشد دانشگاه‌های خود را بزرگ‌تر و مهمتر جلوه دهد]3[. بنابراین، نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی دانشگاهها ایجاد شده و نوعی رقابت بین دانشگاه‌های کشورهای مختلف ایجاد کرده است]4,5[. در حوزه پزشکی و علوم وابسته، دانشگاه‌های مختلفی از سراسر دنیا به تربیت نیروی انسانی ماهر و توانمند می‌پردازند ]4[. از آن جایی که رسالت هر دانشگاه علوم‌پزشکی علاوه بر آموزش و پژوهش، که با دیگر حوزه های غیر پزشکی مشترک است، وظایفی همچون بهداشت، درمان، امنیت غذایی، و توسعه و مدیریت منابع است، تربیت نیروی انسانی ماهر و توانمند در این حوزه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است]1[. در این راستا، اساتید، دانشجویان و پژوهشگران با استفاده از نظام‌های رتبهبندی می‌توانند محیط تحصیل خود را ارزیابی نموده یا در انتخاب دانشگاه مورد نظر خود برای ادامه تحصیل در حوزه‌های مورد نظر، از این نظام‌ها بهره گیرند و از رتبه و امکانات دانشگاه‌های کشورهای مختلف اطلاعات کسب کنند. دانشگاهها نیز می‌توانند با استفاده از نتایج این رتبه‌بندی‌ها، مسیر رشد و توسعه خود را برنامه‌ریزی کرده و توانایی‌های خود را به‌گونه‌ای تاثیرگذار به آنها نشان دهند]8-3،6[.
رتبه‌بندی‌های اولیه دانشگاهی در سطح ملی منتشر می‌شد. از اولین رتبه‌بندی‌های ملی دانشگاهی می‌توان به اولین رتبهبندی ایالات متحده آمریکا در سال 1910 اشاره کرد که رویکرد مشابهی با مهندسی معکوس داشت. این نظام دانشجویان موفق را بررسی می‌کرد و موفقیت نهایی دانشگاهها را به دانش‌آموختگان آنها نسبت می‌داد. تعدادی از رتبه‌بندی‌های مختلف در دهه‌های بعدی ایجاد شد که بیشتر آنها به آموزش فارغ‌التحصیل توجه می‌کردند. در اوایل دهه 1960، روش‌شناسی شهرت مبتنی بر نظرسنجی، جایگزین دستاوردهای فارغ آلتحصیلان شد. همچنین، به‌ترتیب در دهه‌های بعد گزارش گورمن (The Gourman Report) یا عنوان تغییر یافته آن با نام راهنمای انتخاب نیورک تایمز برای دانشکده‌ها (The New York Times Selective Guide to Colleges) و رتبهبندی اخبار ایالات آمریکا (U.S. News) و دیگر رتبه‌بندی‌های دانشگاهی در سطح ملی رواج یافت]9[. به دنبال آن، رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاهی نیز پا به عرصه ظهور گذاشت. یکی از معتبرترین نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی نظام رتبهبندی شانگهای یا رتبهبندی علمی دانشگاه‌های جهان (Academic Ranking of World Universities) است که برای اولین بار در ژوئن 2003 از طرف مرکز دانشگاه‌های جهان در دانشگاه شانگهای جیائو تونگ چین (Shanghai Jiao Tong University ) منتشر شد. موسسه مشاوره رتبهبندی شانگهای این نظام رتبهبندی را از سال 2009 به‌صورت سالانه منتشر می‌نماید. این موسسه سازمانی کاملاً مستقل در زمینه اطلاعات آموزش عالی است و از نظر قانونی تابع هیچ دانشگاه یا سازمان دولتی نیست. این نظام رتبهبندی بین‌المللی از شش شاخص برای رتبهبندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند. این شاخص‌ها عبارتند از: 1- کیفیت آموزش با شاخص " فارغ‌التحصیلان مؤسسه‌ای برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز فارغ‌التحصیلان" با وزن 10 درصد؛ 2- کیفیت اساتید با شاخص " کارکنان یک موسسه که برنده جوایز نوبل در فیزیک، شیمی، پزشکی و اقتصاد و مدال فیلدز در ریاضیات شده‌باشند" با وزن 20 درصد؛ 3- پژوهشگران پراستناد با وزن 20 درصد؛ 4- معیار برونداد پژوهشی با شاخص "تعداد مقالات منتشر شده در مجلات نیچر و ساینس" با وزن 20 درصد؛ 5- معیار "مقالات نمایه شده در نمایه‌های استنادی علوم و علوم اجتماعی" با وزن 20 درصد؛ و 6- معیار عملکرد به‌ازای سرانه با شاخص "عملکرد علمی یک موسسه به ازای سرانه" با وزن 10 درصد]10[.
برای هر شاخص به مؤسسه دارای بالاترین امتیاز، امتیاز 100 تعلق می‌گیرد و سایر مؤسسات به‌عنوان درصدی از امتیاز برتر محاسبه می‌شوند. این نظام هر ساله بیش از 1800 دانشگاه جهان را رتبهبندی و فهرست 1000 دانشگاه برتر را منتشر می‌کند. هدف اولیه رتبهبندی علمی دانشگاه‌های جهان، یافتن جایگاه جهانی دانشگاه‌های برتر چین بود اما توجه زیادی از دانشگاهها، دولت‌ها و رسانه‌های عمومی در سراسر جهان را به خود جلب کرده‌است. این رتبهبندی به‌عنوان پرکاربردترین و تاثیرگذارترین رتبه‌بندی‌ها شناخته شده‌است و محتوای آن به‌طور گسترده مورد استناد قرار می‌گیرد. از عوامل تاثیرگذاری این رتبهبندی می‌توان به روش‌شناسی معتبر و شفاف، مقایسه منصفانه، رویکرد علمی و تنظیم مرتب رتبهبندی آن اشاره نمود]12-10، 5، 4[.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران نیز در سال‌های اخیر با توجه به برخی از نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی، فهرستی از دانشگاه‌های معتبر خارج از کشور را منتشر کرده که بر اساس سه نظام رتبهبندی بین‌المللی تهیه شده‌است و رتبهبندی شانگهای در کنار رتبهبندی کیو.اس (Quacquarelli Symonds World University Rankings) و رتبهبندی دانشگاه‌های تایمز عالی آموزش و پرورش (Times Higher Education World University Rankings ) یکی از این سه نظام رتبهبندی است. مدرک دانش‌اموختگان حوزه‌های پزشکی خارج از کشور تنها در صورتی مورد تایید این وزارت قرار می‌گیرد که از دانشگاه‌های تحت پوشش این فهرست اخذ شده‌باشد]13[. بنابراین، می‌توان گفت که حضور دانشگاهها در نظام‌های رتبهبندی اهمیت ویژه‌ای دارد و کشورهای مختلف سعی دارند تا تعداد دانشگاه‌های خود را در این نظام‌های رتبهبندی افزایش دهند. بدیهی است هرگونه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این خصوص نیازمند داشتن تصویری روشن از جایگاه کشورهای مختلف در این نظام‌های رتبهبندی و عوامل موثر بر این حضور است. یکی از عواملی که به‌نظر می‌رسد بر این موضوع تاثیرگذار باشد، میزان درآمد کشورها و هزینه‌کرد آنها در بخش تحقیق و توسعه (Research and Development ) است. در همین رابطه، شاه‌جهان و بایژانوف]14[ نشان دادند که رتبه‌بندی‌های دانشگاهی، از جمله رتبهبندی شانگهای، باعث می‌شوند کشورها و دولت‌ها بودجه بیشتری صرف تحقیق و توسعه نمایند. تمرکز بر روی ساختن زیرساخت‌های پژوهشی (همانند کشورهای آلمان و ژاپن)، افزایش انتشار مقاله‌ها در مجلات علمی، جذب پژوهشگران بین‌المللی و اساتید برجسته می‌تواند ارتباط هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورها با جایگاه علمی آنها را در این رتبهبندی به خوبی نشان دهد. فرد]15[ نیز در پژوهش خود نشان داد که سطح اقتصادی کشورها (سرانه Gross Domestic Product ) با میزان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، با سطح فعالیت‌های نوآورانه و سطح اطلاعات جامعه رابطه مستقیم و کمی دارد. پژوهش رضاپور و همکاران]16[ نیز به موضوع سرمایه‌گذاری در زمینه کارآفرینی و اهمیت حمایت‌های مالی در زمینه تحقیق و توسعه اشاره کرده است. نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ نیز با بررسی شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و رتبه علمی 37 کشور حاضر در پایگاه سایمگو، نشان دادند کشورهایی که بیشتر در تحقیق و توسعه هزینه کرده‌اند، کیفیت و جایگاه بالاتری در تولید علم و در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی تایمز، شانگهای و کیو.اس داشته‌اند. کالدرون]18[ با بیان برتری دانشگاه‌های ثروتمند و پژوهش‌محور، نابرابری بین مناطق و تمرکز قدرت در شبکه‌های دانشگاهی، به اهمیت سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تأثیر آن در رتبهبندی دانشگاهها پرداخت. به‌عبارتی، دسترسی به منابع و هزینه در تحقیق و توسعه را به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در برتری دانشگاهها در رتبه‌بندی‌ها معرفی کرد.
به‌رغم اهمیت دانشگاه‌هایی که در حوزه پزشکی و علوم وابسته فعالیت می کنند و در نظرگرفتن دسته‌بندی‌های متفاوت برای دانشگاه‌های این حوزه ها در برخی از نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی، تاکنون وضعیت حضور دانشگاه‌های کشورهای مختلف در این حوزه ها در نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی و همچنین ارتباط آن با میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه بررسی نشده‌است و در این زمینه اطلاعاتی موجود نیست. بنابراین، در این پژوهش، سهم کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی بین‌المللی دانشگاهی شانگهای در حوزه پزشکی و علوم وابسته، با نگاهی ویژه به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی ایران، بررسی شده‌است. همچنین، رابطه میان میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه (Expenditure Research and Development) با میزان حضور دانشگاهها در رتبهبندی دانشگاهی شانگهای در حوزه‌های پزشکی مورد بررسی قرار گرفته‌است. یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند اطلاعات ارزشمندی در خصوص وضعیت حضور دانشگاه‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی شانگهای و رابطه آن با هزینه‌کرد تحقیق و توسعه آنها فراهم کند. این اطلاعات می‌تواند در تصمیم‌سازی‌های ملی و بین‌المللی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و سایر نهادها و سازمان‌های ذینفع در راستای سیاست‌گذاری‌های آموزشی، پژوهشی و بودجه‌ای کشور و همچنین نهادهای تصمیم‌گیری سایر کشورها مورد استفاده قرار‌گیرد. سیاست‌گذاران آموزشی و پژوهشی نیز می‌توانند از این اطلاعات برای برنامه‌ریزی جهت ارتقای رتبهبندی دانشگاهها در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی استفاده نمایند. متولیان نظام‌های رتبهبندی دانشگاهها نیز با آگاهی از یافته‌های پژوهش حاضر می‌توانند در خصوص سیاست‌های آتی و دسته‌بندی‌های موضوعی این نظام‌ها برنامه‌ریزی نمایند و سیستم‌های موجود را ارتقا دهند. بر این اساس، اهداف اختصاصی پژوهش حاضر عبارتند‌از: 1- تعیین وضعیت حضور کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای به تفکیک حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته با تاکید بر ایران، 2-تعیین میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته و 3- تعیین رابطه میان میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته.
روش ها
این پژوهش کاربردی با روش پیمایشی توصیفی و همبستگی انجام شد. جامعه آماری شامل دانشگاه‌هایی بود که در تقسیم‌بندی‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای در سال 2022 حضور داشتند. نمونه‌گیری انجام نشد و تمام دانشگاه‌های مذکور بررسی شدند. ابزار گردآوری داده‌ها چک‌لیست بود و دادههای استخراج شده برای تحلیل‌های بعدی وارد چک‌لیست‌های طراحی شده در اکسل شد.
برای گردآوری دادههای مربوط به دانشگاهها و کشورهای متبوع آنها در نظام رتبهبندی دانشگاهی به وبسایت نظام بین‌المللی دانشگاهی شانگهای]10[ مراجعه شد و با محدود کردن جستجو به سال 2022، قسمت تقسیم‌بندی موضوعی نظام مذکور (Global Ranking of Academic Subjects) ، حوزه‌های مرتبط با علوم‌پزشکی (Medical Sciences) طی چند مرحله به‌صورت جداگانه، انتخاب و فهرست دانشگاهها، کشور مربوطه و رتبه آنها در هر یک از حوزه‌های موضوعی مشخص شده در این نظام رتبده‌بندی، استخراج شد. حوزه‌های فرعی علوم‌پزشکی در این نظام رتبهبندی شامل پزشکی بالینی(Clinical medicine)، بهداشت عمومی(Public health)، دندانپزشکی و علوم‌دهان(Dentistry & oral sciences)، پرستاری(Nursing)، فناوری‌پزشکی(Medical technology) و داروسازی و علوم‌دارویی (Pharmacy & Pharmaceutical Sciences) بود.
مجموع هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در داخل هر کشور در مدت معین را هزینه‌کرد ناخالص داخلی تحقیق و توسعه می‌نامند]17[. هزینه‌کرد ناخالص داخلی برای تحقیق و توسعه (or Gross Domestic Expenditure on Research and Development Gross domestic spending on R&D ) به‌عنوان کل هزینه (جاری و سرمایه) تحقیق و توسعه انجام شده توسط کلیه شرکت‌های محلی، موسسات تحقیقاتی، دانشگاهها و آزمایشگاه‌های دولتی و غیره در یک کشور تعریف می‌شود]19-21، 17[. برای بررسی میزان هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه به سایت توسعه و همکاری اقتصادی (https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm)مراجعه و جدیدترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در بازه زمانی پنج سال آخر (2015 تا 2020) استخراج شد. لازم به ذکر است، میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با دو مقیاس میلیون دلار آمریکا(Million US dollars) و درصد تولید ناخالص داخلی(GDP%) بازیابی و استفاده شد. دلیل انتخاب بازه زمانی 2015 تا 2020 این بود که میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و سطح درآمدی در برخی از سال‌ها برای تعدادی از کشورها گزارش نشده بود و داده‌ها کامل نبود. با توجه به اینکه میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در سال‌های مختلف تفاوت زیادی با هم نداشت، میانگین آن در بازه زمانی مذکور استخراج شد. همچنین، فرض بر این است که میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورها در سال‌های قبل می تواند تاثیر خود را در توسعه دانشگاه ها و حضور یا عدم حضور آنها در نظام‌های رتبهبندی فعلی نشان دهد. علاوه‌براین، برای صحت‌سنجی این داده‌ها، وبسایت بانک‌داده بانک جهانی (https://databank.worldbank.org/source/world-development- indicators#) نیز بررسی شد و با توجه به انطباق
دادههای بانک جهانی با دادههای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، دادههای استخراج شده از سایت توسعه و همکاری اقتصادی جهت تحلیل‌های بعدی در فایل اکسل ذخیره شد. تحلیل داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی و ضریب همبستگی پیرسون و با استفاده از نرم‌افزارSPSS انجام شد.
یافته ها
بررسی تعداد دانشگاهها و کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای نشان می‌دهد که 867 دانشگاه از 83 کشور در سال 2022 در رتبهبندی شانگهای حضور داشته‌اند (کشورها و دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف یک‌بار در محاسبه درنظر گرفته شده‌اند). در مجموع، شش دسته‌بندی مرتبط با پزشکی و علوم وابسته در رتبهبندی شانگهای وجود دارد که بیشترین تنوع کشورها مربوط به حوزه پزشکی بالینی با 74 کشور و 499 دانشگاه است. در حوزه پرستاری تنها 300 دانشگاه از 35 کشور در رتبهبندی شانگهای حضور داشتند (جدول 1).
جدول 1. تعداد کشورها و تعداد دانشگاه‌های حاضر در رتبهبندی شانگهای در رشته‌های پزشکی و علوم وابسته با تاکید بر ایران
توسعه و پیشرفت کشورهای مختلف مدیون توسعه علم و فناوری و سرمایه‌های فکری و دانشی آنها است. توسعه اقتصادی و بهبود زندگی افراد نیز به توسعه علمی و فناورانه کشورها بستگی دارد. بنابراین، در بیشتر کشورها برای دستیابی به این هدف مهم، راهکارها و برنامه‌ریزی‌هایی برای توسعه و ارتقاء دانشگاهها و مراکز آموزشی و پژوهشی تدوین گردیده و به دنبال آن، نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی نیز به‌وجود آمده‌اند]1,2[. در همین راستا، بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، آلمان، کره جنوبی و ایتالیا، نظام‌هایی ملی برای رتبهبندی دانشگاهها و موسسات پژوهشی خود در نظر گرفته‌اند. برخی معتقدند نظام‌های ملی برای رتبهبندی دانشگاه‌های کشورهای مختلف نمی‌تواند به‌درستی این مراکز را رتبهبندی کنند زیرا هر کشور یا جامعه دانشگاهی می‌کوشد دانشگاه‌های خود را بزرگ‌تر و مهمتر جلوه دهد]3[. بنابراین، نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی دانشگاهها ایجاد شده و نوعی رقابت بین دانشگاه‌های کشورهای مختلف ایجاد کرده است]4,5[. در حوزه پزشکی و علوم وابسته، دانشگاه‌های مختلفی از سراسر دنیا به تربیت نیروی انسانی ماهر و توانمند می‌پردازند ]4[. از آن جایی که رسالت هر دانشگاه علوم‌پزشکی علاوه بر آموزش و پژوهش، که با دیگر حوزه های غیر پزشکی مشترک است، وظایفی همچون بهداشت، درمان، امنیت غذایی، و توسعه و مدیریت منابع است، تربیت نیروی انسانی ماهر و توانمند در این حوزه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است]1[. در این راستا، اساتید، دانشجویان و پژوهشگران با استفاده از نظام‌های رتبهبندی می‌توانند محیط تحصیل خود را ارزیابی نموده یا در انتخاب دانشگاه مورد نظر خود برای ادامه تحصیل در حوزه‌های مورد نظر، از این نظام‌ها بهره گیرند و از رتبه و امکانات دانشگاه‌های کشورهای مختلف اطلاعات کسب کنند. دانشگاهها نیز می‌توانند با استفاده از نتایج این رتبه‌بندی‌ها، مسیر رشد و توسعه خود را برنامه‌ریزی کرده و توانایی‌های خود را به‌گونه‌ای تاثیرگذار به آنها نشان دهند]8-3،6[.
رتبه‌بندی‌های اولیه دانشگاهی در سطح ملی منتشر می‌شد. از اولین رتبه‌بندی‌های ملی دانشگاهی می‌توان به اولین رتبهبندی ایالات متحده آمریکا در سال 1910 اشاره کرد که رویکرد مشابهی با مهندسی معکوس داشت. این نظام دانشجویان موفق را بررسی می‌کرد و موفقیت نهایی دانشگاهها را به دانش‌آموختگان آنها نسبت می‌داد. تعدادی از رتبه‌بندی‌های مختلف در دهه‌های بعدی ایجاد شد که بیشتر آنها به آموزش فارغ‌التحصیل توجه می‌کردند. در اوایل دهه 1960، روش‌شناسی شهرت مبتنی بر نظرسنجی، جایگزین دستاوردهای فارغ آلتحصیلان شد. همچنین، به‌ترتیب در دهه‌های بعد گزارش گورمن (The Gourman Report) یا عنوان تغییر یافته آن با نام راهنمای انتخاب نیورک تایمز برای دانشکده‌ها (The New York Times Selective Guide to Colleges) و رتبهبندی اخبار ایالات آمریکا (U.S. News) و دیگر رتبه‌بندی‌های دانشگاهی در سطح ملی رواج یافت]9[. به دنبال آن، رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاهی نیز پا به عرصه ظهور گذاشت. یکی از معتبرترین نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی نظام رتبهبندی شانگهای یا رتبهبندی علمی دانشگاه‌های جهان (Academic Ranking of World Universities) است که برای اولین بار در ژوئن 2003 از طرف مرکز دانشگاه‌های جهان در دانشگاه شانگهای جیائو تونگ چین (Shanghai Jiao Tong University ) منتشر شد. موسسه مشاوره رتبهبندی شانگهای این نظام رتبهبندی را از سال 2009 به‌صورت سالانه منتشر می‌نماید. این موسسه سازمانی کاملاً مستقل در زمینه اطلاعات آموزش عالی است و از نظر قانونی تابع هیچ دانشگاه یا سازمان دولتی نیست. این نظام رتبهبندی بین‌المللی از شش شاخص برای رتبهبندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند. این شاخص‌ها عبارتند از: 1- کیفیت آموزش با شاخص " فارغ‌التحصیلان مؤسسه‌ای برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز فارغ‌التحصیلان" با وزن 10 درصد؛ 2- کیفیت اساتید با شاخص " کارکنان یک موسسه که برنده جوایز نوبل در فیزیک، شیمی، پزشکی و اقتصاد و مدال فیلدز در ریاضیات شده‌باشند" با وزن 20 درصد؛ 3- پژوهشگران پراستناد با وزن 20 درصد؛ 4- معیار برونداد پژوهشی با شاخص "تعداد مقالات منتشر شده در مجلات نیچر و ساینس" با وزن 20 درصد؛ 5- معیار "مقالات نمایه شده در نمایه‌های استنادی علوم و علوم اجتماعی" با وزن 20 درصد؛ و 6- معیار عملکرد به‌ازای سرانه با شاخص "عملکرد علمی یک موسسه به ازای سرانه" با وزن 10 درصد]10[.
برای هر شاخص به مؤسسه دارای بالاترین امتیاز، امتیاز 100 تعلق می‌گیرد و سایر مؤسسات به‌عنوان درصدی از امتیاز برتر محاسبه می‌شوند. این نظام هر ساله بیش از 1800 دانشگاه جهان را رتبهبندی و فهرست 1000 دانشگاه برتر را منتشر می‌کند. هدف اولیه رتبهبندی علمی دانشگاه‌های جهان، یافتن جایگاه جهانی دانشگاه‌های برتر چین بود اما توجه زیادی از دانشگاهها، دولت‌ها و رسانه‌های عمومی در سراسر جهان را به خود جلب کرده‌است. این رتبهبندی به‌عنوان پرکاربردترین و تاثیرگذارترین رتبه‌بندی‌ها شناخته شده‌است و محتوای آن به‌طور گسترده مورد استناد قرار می‌گیرد. از عوامل تاثیرگذاری این رتبهبندی می‌توان به روش‌شناسی معتبر و شفاف، مقایسه منصفانه، رویکرد علمی و تنظیم مرتب رتبهبندی آن اشاره نمود]12-10، 5، 4[.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران نیز در سال‌های اخیر با توجه به برخی از نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی، فهرستی از دانشگاه‌های معتبر خارج از کشور را منتشر کرده که بر اساس سه نظام رتبهبندی بین‌المللی تهیه شده‌است و رتبهبندی شانگهای در کنار رتبهبندی کیو.اس (Quacquarelli Symonds World University Rankings) و رتبهبندی دانشگاه‌های تایمز عالی آموزش و پرورش (Times Higher Education World University Rankings ) یکی از این سه نظام رتبهبندی است. مدرک دانش‌اموختگان حوزه‌های پزشکی خارج از کشور تنها در صورتی مورد تایید این وزارت قرار می‌گیرد که از دانشگاه‌های تحت پوشش این فهرست اخذ شده‌باشد]13[. بنابراین، می‌توان گفت که حضور دانشگاهها در نظام‌های رتبهبندی اهمیت ویژه‌ای دارد و کشورهای مختلف سعی دارند تا تعداد دانشگاه‌های خود را در این نظام‌های رتبهبندی افزایش دهند. بدیهی است هرگونه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این خصوص نیازمند داشتن تصویری روشن از جایگاه کشورهای مختلف در این نظام‌های رتبهبندی و عوامل موثر بر این حضور است. یکی از عواملی که به‌نظر می‌رسد بر این موضوع تاثیرگذار باشد، میزان درآمد کشورها و هزینه‌کرد آنها در بخش تحقیق و توسعه (Research and Development ) است. در همین رابطه، شاه‌جهان و بایژانوف]14[ نشان دادند که رتبه‌بندی‌های دانشگاهی، از جمله رتبهبندی شانگهای، باعث می‌شوند کشورها و دولت‌ها بودجه بیشتری صرف تحقیق و توسعه نمایند. تمرکز بر روی ساختن زیرساخت‌های پژوهشی (همانند کشورهای آلمان و ژاپن)، افزایش انتشار مقاله‌ها در مجلات علمی، جذب پژوهشگران بین‌المللی و اساتید برجسته می‌تواند ارتباط هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورها با جایگاه علمی آنها را در این رتبهبندی به خوبی نشان دهد. فرد]15[ نیز در پژوهش خود نشان داد که سطح اقتصادی کشورها (سرانه Gross Domestic Product ) با میزان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، با سطح فعالیت‌های نوآورانه و سطح اطلاعات جامعه رابطه مستقیم و کمی دارد. پژوهش رضاپور و همکاران]16[ نیز به موضوع سرمایه‌گذاری در زمینه کارآفرینی و اهمیت حمایت‌های مالی در زمینه تحقیق و توسعه اشاره کرده است. نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ نیز با بررسی شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و رتبه علمی 37 کشور حاضر در پایگاه سایمگو، نشان دادند کشورهایی که بیشتر در تحقیق و توسعه هزینه کرده‌اند، کیفیت و جایگاه بالاتری در تولید علم و در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی تایمز، شانگهای و کیو.اس داشته‌اند. کالدرون]18[ با بیان برتری دانشگاه‌های ثروتمند و پژوهش‌محور، نابرابری بین مناطق و تمرکز قدرت در شبکه‌های دانشگاهی، به اهمیت سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تأثیر آن در رتبهبندی دانشگاهها پرداخت. به‌عبارتی، دسترسی به منابع و هزینه در تحقیق و توسعه را به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در برتری دانشگاهها در رتبه‌بندی‌ها معرفی کرد.
به‌رغم اهمیت دانشگاه‌هایی که در حوزه پزشکی و علوم وابسته فعالیت می کنند و در نظرگرفتن دسته‌بندی‌های متفاوت برای دانشگاه‌های این حوزه ها در برخی از نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی، تاکنون وضعیت حضور دانشگاه‌های کشورهای مختلف در این حوزه ها در نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی و همچنین ارتباط آن با میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه بررسی نشده‌است و در این زمینه اطلاعاتی موجود نیست. بنابراین، در این پژوهش، سهم کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی بین‌المللی دانشگاهی شانگهای در حوزه پزشکی و علوم وابسته، با نگاهی ویژه به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی ایران، بررسی شده‌است. همچنین، رابطه میان میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه (Expenditure Research and Development) با میزان حضور دانشگاهها در رتبهبندی دانشگاهی شانگهای در حوزه‌های پزشکی مورد بررسی قرار گرفته‌است. یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند اطلاعات ارزشمندی در خصوص وضعیت حضور دانشگاه‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی شانگهای و رابطه آن با هزینه‌کرد تحقیق و توسعه آنها فراهم کند. این اطلاعات می‌تواند در تصمیم‌سازی‌های ملی و بین‌المللی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و سایر نهادها و سازمان‌های ذینفع در راستای سیاست‌گذاری‌های آموزشی، پژوهشی و بودجه‌ای کشور و همچنین نهادهای تصمیم‌گیری سایر کشورها مورد استفاده قرار‌گیرد. سیاست‌گذاران آموزشی و پژوهشی نیز می‌توانند از این اطلاعات برای برنامه‌ریزی جهت ارتقای رتبهبندی دانشگاهها در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی استفاده نمایند. متولیان نظام‌های رتبهبندی دانشگاهها نیز با آگاهی از یافته‌های پژوهش حاضر می‌توانند در خصوص سیاست‌های آتی و دسته‌بندی‌های موضوعی این نظام‌ها برنامه‌ریزی نمایند و سیستم‌های موجود را ارتقا دهند. بر این اساس، اهداف اختصاصی پژوهش حاضر عبارتند‌از: 1- تعیین وضعیت حضور کشورهای مختلف در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای به تفکیک حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته با تاکید بر ایران، 2-تعیین میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته و 3- تعیین رابطه میان میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته.
روش ها
این پژوهش کاربردی با روش پیمایشی توصیفی و همبستگی انجام شد. جامعه آماری شامل دانشگاه‌هایی بود که در تقسیم‌بندی‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای در سال 2022 حضور داشتند. نمونه‌گیری انجام نشد و تمام دانشگاه‌های مذکور بررسی شدند. ابزار گردآوری داده‌ها چک‌لیست بود و دادههای استخراج شده برای تحلیل‌های بعدی وارد چک‌لیست‌های طراحی شده در اکسل شد.
برای گردآوری دادههای مربوط به دانشگاهها و کشورهای متبوع آنها در نظام رتبهبندی دانشگاهی به وبسایت نظام بین‌المللی دانشگاهی شانگهای]10[ مراجعه شد و با محدود کردن جستجو به سال 2022، قسمت تقسیم‌بندی موضوعی نظام مذکور (Global Ranking of Academic Subjects) ، حوزه‌های مرتبط با علوم‌پزشکی (Medical Sciences) طی چند مرحله به‌صورت جداگانه، انتخاب و فهرست دانشگاهها، کشور مربوطه و رتبه آنها در هر یک از حوزه‌های موضوعی مشخص شده در این نظام رتبده‌بندی، استخراج شد. حوزه‌های فرعی علوم‌پزشکی در این نظام رتبهبندی شامل پزشکی بالینی(Clinical medicine)، بهداشت عمومی(Public health)، دندانپزشکی و علوم‌دهان(Dentistry & oral sciences)، پرستاری(Nursing)، فناوری‌پزشکی(Medical technology) و داروسازی و علوم‌دارویی (Pharmacy & Pharmaceutical Sciences) بود.
مجموع هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در داخل هر کشور در مدت معین را هزینه‌کرد ناخالص داخلی تحقیق و توسعه می‌نامند]17[. هزینه‌کرد ناخالص داخلی برای تحقیق و توسعه (or Gross Domestic Expenditure on Research and Development Gross domestic spending on R&D ) به‌عنوان کل هزینه (جاری و سرمایه) تحقیق و توسعه انجام شده توسط کلیه شرکت‌های محلی، موسسات تحقیقاتی، دانشگاهها و آزمایشگاه‌های دولتی و غیره در یک کشور تعریف می‌شود]19-21، 17[. برای بررسی میزان هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه به سایت توسعه و همکاری اقتصادی (https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm)مراجعه و جدیدترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در بازه زمانی پنج سال آخر (2015 تا 2020) استخراج شد. لازم به ذکر است، میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با دو مقیاس میلیون دلار آمریکا(Million US dollars) و درصد تولید ناخالص داخلی(GDP%) بازیابی و استفاده شد. دلیل انتخاب بازه زمانی 2015 تا 2020 این بود که میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و سطح درآمدی در برخی از سال‌ها برای تعدادی از کشورها گزارش نشده بود و داده‌ها کامل نبود. با توجه به اینکه میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در سال‌های مختلف تفاوت زیادی با هم نداشت، میانگین آن در بازه زمانی مذکور استخراج شد. همچنین، فرض بر این است که میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه کشورها در سال‌های قبل می تواند تاثیر خود را در توسعه دانشگاه ها و حضور یا عدم حضور آنها در نظام‌های رتبهبندی فعلی نشان دهد. علاوه‌براین، برای صحت‌سنجی این داده‌ها، وبسایت بانک‌داده بانک جهانی (https://databank.worldbank.org/source/world-development- indicators#) نیز بررسی شد و با توجه به انطباق
دادههای بانک جهانی با دادههای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، دادههای استخراج شده از سایت توسعه و همکاری اقتصادی جهت تحلیل‌های بعدی در فایل اکسل ذخیره شد. تحلیل داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی و ضریب همبستگی پیرسون و با استفاده از نرم‌افزارSPSS انجام شد.
یافته ها
بررسی تعداد دانشگاهها و کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای نشان می‌دهد که 867 دانشگاه از 83 کشور در سال 2022 در رتبهبندی شانگهای حضور داشته‌اند (کشورها و دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف یک‌بار در محاسبه درنظر گرفته شده‌اند). در مجموع، شش دسته‌بندی مرتبط با پزشکی و علوم وابسته در رتبهبندی شانگهای وجود دارد که بیشترین تنوع کشورها مربوط به حوزه پزشکی بالینی با 74 کشور و 499 دانشگاه است. در حوزه پرستاری تنها 300 دانشگاه از 35 کشور در رتبهبندی شانگهای حضور داشتند (جدول 1).
جدول 1. تعداد کشورها و تعداد دانشگاه‌های حاضر در رتبهبندی شانگهای در رشته‌های پزشکی و علوم وابسته با تاکید بر ایران
| رشته‌های پزشکی و علوم وابسته در رتبهبندی شانگهای | تعداد کشورها | تعداد دانشگاهها* | تعداد دانشگاه‌های ایران |
| پزشکی بالینی | 74 | 499 | 10 |
| بهداشت عمومی | 70 | 500 | 9 |
| دندانپزشکی و علوم دهان | 43 | 300 | 0 |
| پرستاری | 35 | 300 | 5 |
| فناوری پزشکی | 42 | 400 | 0 |
| داروسازی و علوم دارویی | 52 | 500 | 3 |
| مجموع | 83 | 867 | 28 |
* این تعداد دانشگاه، تعداد کل دانشگاهها است که شامل دانشگاه‌های ایران نیز می‌شود.
جدول 2 کشورهایی را نشان می‌دهد که در رتبهبندی شانگهای دارای بیشترین دانشگاهها بودند. همچنین، تعداد و درصد دانشگاه‌های هر کدام در حوزه‌های مختلف پزشکی و علوم وابسته نشان داده شده‌است. لازم به ذکر است تنها کشورهایی در این جدول گزارش شده‌اند که حداقل دارای شش دانشگاه در نظام رتبهبندی مذکور بوده‌اند. آمریکا در تمام حوزه‌ها از نظر تعداد دانشگاهها در صدر قرار دارد. ایران فقط در زمینه‌های پزشکی بالینی با 10 دانشگاه و بهداشت عمومی با نه دانشگاه در این جدول حضور دارد.
جدول 3 نشان می‌دهد دانشگاه‌های ایران که در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در رتبهبندی شانگهای حضور دارند، در پزشکی بالینی 10 دانشگاه، بهداشت عمومی نه، پرستاری پنج و داروسازی و علوم دارویی چهار دانشگاه هستند. تعداد دانشگاه‌های ایران در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای در مجموع 28 دانشگاه است که پس از حذف نام‌های تکراری مشخص شد که تنها 13 دانشگاه از ایران در حوزه‌های مذکور در نظام رتبهبندی شانگهای حضور دارند. رتبه تمام دانشگاهها در همه حوزه‌ها 200 به بالا است. لازم به ذکر است تمام این دانشگاهها به‌جز دو دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه تهران، جزو دانشگاه‌های علوم پزشکی و زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران هستند. دانشگاه‌های تربیت مدرس و تهران زیرمجموعه وزارت علوم هستند ولی برخی رشته‌های مرتبط با علوم پزشکی و علوم پایه مانند آمار زیستی، آموزش بهداشت، شیمی و غیره) در آنها ارائه می‌شود و احتمالا" به همین دلیل، به‌ترتیب در زیرمجموعه‌های پرستاری و علوم دارویی رتبهبندی شانگهای دارای رتبه هستند. در رتبههای 201 تا 300 در حوزه پزشکی بالینی و در حوزه بهداشت عمومی تنها سه دانشگاه و در حوزه پرستاری پنج دانشگاه از ایران حضور دارند. در بازه رتبه 301 تا 400، در حوزه پزشکی بالینی سه دانشگاه و در حوزه داروسازی و علوم دارویی، و بهداشت عمومی چهار دانشگاه حضور دارند. در رتبههای 401 تا 500 نیز چهار دانشگاه در حوزه پزشکی بالینی و دو دانشگاه در حوزه بهداشت عمومی حضور دارند. دانشگاه علوم پزشکی تهران در هر چهار حوزه حضور دارد.
جدول 4 نشان دهنده 10 کشوری است که بیشترین حضور را در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای در رشته‌های پزشکی و علوم وابسته در سال 2022 میلادی دارا بودند. بر اساس یافته‌ها، ایالات متحده آمریکا با 565 دانشگاه در میان حوزه‌های موضوعی پزشکی و علوم وابسته، بیشترین تعداد دانشگاه را به خود اختصاص داده‌است و پس از آن کشورهای چین و انگلستان به‌ترتیب با 193 و 186 دانشگاه در رتبههای بعدی قرار داشتند. باحذف دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف، همین کشورها با تعداد 160، 79 و 58 دانشگاه رتبههای اول تا سوم را به خود اختصاص می‌دهند. لازم به ذکر است ایران در بین کشورهای برتر از نظر تعداد دانشگاه‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته جایگاهی ندارد.
جدول 3 نشان می‌دهد دانشگاه‌های ایران که در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در رتبهبندی شانگهای حضور دارند، در پزشکی بالینی 10 دانشگاه، بهداشت عمومی نه، پرستاری پنج و داروسازی و علوم دارویی چهار دانشگاه هستند. تعداد دانشگاه‌های ایران در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای در مجموع 28 دانشگاه است که پس از حذف نام‌های تکراری مشخص شد که تنها 13 دانشگاه از ایران در حوزه‌های مذکور در نظام رتبهبندی شانگهای حضور دارند. رتبه تمام دانشگاهها در همه حوزه‌ها 200 به بالا است. لازم به ذکر است تمام این دانشگاهها به‌جز دو دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه تهران، جزو دانشگاه‌های علوم پزشکی و زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران هستند. دانشگاه‌های تربیت مدرس و تهران زیرمجموعه وزارت علوم هستند ولی برخی رشته‌های مرتبط با علوم پزشکی و علوم پایه مانند آمار زیستی، آموزش بهداشت، شیمی و غیره) در آنها ارائه می‌شود و احتمالا" به همین دلیل، به‌ترتیب در زیرمجموعه‌های پرستاری و علوم دارویی رتبهبندی شانگهای دارای رتبه هستند. در رتبههای 201 تا 300 در حوزه پزشکی بالینی و در حوزه بهداشت عمومی تنها سه دانشگاه و در حوزه پرستاری پنج دانشگاه از ایران حضور دارند. در بازه رتبه 301 تا 400، در حوزه پزشکی بالینی سه دانشگاه و در حوزه داروسازی و علوم دارویی، و بهداشت عمومی چهار دانشگاه حضور دارند. در رتبههای 401 تا 500 نیز چهار دانشگاه در حوزه پزشکی بالینی و دو دانشگاه در حوزه بهداشت عمومی حضور دارند. دانشگاه علوم پزشکی تهران در هر چهار حوزه حضور دارد.
جدول 4 نشان دهنده 10 کشوری است که بیشترین حضور را در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای در رشته‌های پزشکی و علوم وابسته در سال 2022 میلادی دارا بودند. بر اساس یافته‌ها، ایالات متحده آمریکا با 565 دانشگاه در میان حوزه‌های موضوعی پزشکی و علوم وابسته، بیشترین تعداد دانشگاه را به خود اختصاص داده‌است و پس از آن کشورهای چین و انگلستان به‌ترتیب با 193 و 186 دانشگاه در رتبههای بعدی قرار داشتند. باحذف دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف، همین کشورها با تعداد 160، 79 و 58 دانشگاه رتبههای اول تا سوم را به خود اختصاص می‌دهند. لازم به ذکر است ایران در بین کشورهای برتر از نظر تعداد دانشگاه‌های حوزه پزشکی و علوم وابسته جایگاهی ندارد.
جدول 2. فراوانی حضور کشورهای دارای حداقل شش دانشگاه در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای در رشته‌های پزشکی و علوم وابسته *
| رتبه | پزشکی بالینی | بهداشت عمومی | دندانپزشکی و علوم دهان | پرستاری | فناوری پزشکی | داروسازی و علوم دارویی | ||||||||||||
| کشور | تعداد دانشگاه | درصد | کشور | تعداد دانشگاه | درصد | کشور | تعداد دانشگاه | درصد | کشور | تعداد دانشگاه | درصد | کشور | تعداد دانشگاه | درصد | کشور | تعداد دانشگاه | درصد | |
| 1 | آمریکا | ۱۱۲ | 44/22 | آمریکا | ۱۲۳ | 60/24 | آمریکا | ۵۳ | 67/17 | آمریکا | ۸۲ | 33/27 | آمریکا | ۹۶ | 24 | آمریکا | ۹۹ | 80/19 |
| 2 | انگلستان | ۴۲ | 42/8 | انگلستان | ۴۵ | 9 | آلمان | ۲۸ | 33/9 | استرالیا | ۳۳ | 11 | چین | ۴۷ | 75/11 | چین | ۷۳ | 60/14 |
| 3 | آلمان | ۳۳ | 61/6 | چین | ۲۸ | 60/5 | برزیل | ۲۶ | 67/8 | انگلستان | ۲۶ | 67/8 | آلمان | ۳۳ | 25/8 | انگلستان | ۳۶ | 20/7 |
| 4 | ایتالیا | ۲۹ | 81/5 | آلمان | ۲۵ | 5 | ژاپن | ۲۲ | 33/7 | سوئد | ۱۹ | 33/6 | ایتالیا | ۲۷ | 75/6 | ایتالیا | ۳۴ | 80/6 |
| 5 | استرالیا | ۲۵ | 01/5 | استرالیا | ۲۴ | 80/4 | ایتالیا | ۲۱ | 7 | کانادا | ۱۵ | 5 | انگلستان | ۲۲ | 50/5 | آلمان | ۳۱ | 20/6 |
| 6 | فرانسه | ۲۴ | 81/4 | کانادا | ۲۱ | 20/4 | چین | ۲۰ | 67/6 | چین | ۱۲ | 4 | کره جنوبی | ۲۰ | 5 | استرالیا | ۲۰ | 4 |
| 7 | کانادا | ۱۷ | 41/3 | ایتالیا | ۱۸ | 60/3 | انگلستان | ۱۵ | 5 | تایوان | ۱۲ | 4 | فرانسه | ۱۹ | 75/4 | اسپانیا | ۱۸ | 60/3 |
| 8 | چین | ۱۳ | 61/2 | فرانسه | ۱۷ | 40/3 | کره‌ی جنوبی | ۱۳ | 33/4 | نروژ | ۱۲ | 4 | کانادا | ۱۵ | 75/3 | فرانسه | ۱۷ | 40/3 |
| 9 | اسپانیا | ۱۲ | 40/2 | اسپانیا | ۱۶ | 20/3 | اسپانیا | ۸ | 67/2 | کره | ۱۱ | 67/3 | ژاپن | ۱۱ | 75/2 | کانادا | ۱۵ | 3 |
| 10 | برزیل | ۱۱ | 20/2 | سوئد | ۱۰ | 2 | کانادا | ۸ | 67/2 | اسپانیا | ۷ | 33/2 | هلند | ۱۱ | 75/2 | مصر | ۱۳ | 60/2 |
| 11 | ایران | ۱۰ | 2 | هلند | ۱۰ | 2 | تایوان | ۷ | 33/2 | ایرلند | ۷ | 33/2 | استرالیا | ۱۰ | 50/2 | کره جنوبی | ۱۱ | 20/2 |
| 12 | ژاپن | ۱۰ | 2 | ایران | ۹ | 80/1 | استرالیا | ۶ | 2 | هلند | ۷ | 33/2 | سوئد | ۸ | 2 | تایوان | ۹ | 80/1 |
| 13 | سوئد | ۸ | 60/1 | بلژیک | ۸ | 60/1 | سوئد | ۶ | 2 | ایتالیا | ۶ | 2 | سوئیس | ۸ | 2 | هلند | ۹ | 80/1 |
| 14 | هلند | ۸ | 60/1 | آفریقای جنوبی | ۷ | 40/1 | هلند | ۶ | 2 | بلژیک | ۷ | 75/1 | سوئیس | ۸ | 60/1 | |||
| 15 | بلژیک | ۷ | 40/1 | برزیل | ۶ | 20/1 | اسپانیا | ۶ | 50/1 | برزیل | ۷ | 40/1 | ||||||
| 16 | سوئیس | ۷ | 40/1 | ژاپن | ۶ | 20/1 | فنلاند | ۶ | 50/1 | بلژیک | ۷ | 40/1 | ||||||
| 17 | ایرلند | ۶ | 20/1 | سوئیس | ۶ | 20/1 | سوئد | ۷ | 40/1 | |||||||||
| 18 | فنلاند | ۶ | 20/1 | فنلاند | ۶ | 20/1 | اتریش | ۶ | 20/1 | |||||||||
| 19 | کره جنوبی | ۶ | 20/1 | پرتغال | ۶ | 20/1 | ||||||||||||
| 20 | لهستان | ۶ | 20/1 | عربستان | ۶ | 20/1 | ||||||||||||
| 21 | هند | 6 | 20/1 | |||||||||||||||
| تعداد کل | 74** | 499 | 100 | 70 | 500 | 100 | 43 | 300 | 100 | 35 | 300 | 100 | 42 | 400 | 100 | 52 | 500 | 100 |
*درصد بر اساس تعداد دانشگاه‌های هر حوزه محاسبه شده‌است. ** تعداد کشورهای با کمتر از 6 دانشگاه گزارش نشده‌اند
جدول 3. دانشگاه‌های ایران و رتبه آنها در رتبهبندی شانگهای در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته
جدول4. ده کشور با بیشترین تعداد دانشگاه در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای
| رتبه | پزشکی بالینی | بهداشت عمومی | پرستاری | داروسازی و علوم دارویی |
| 201-300 |
علوم پزشکی بقیه‌الله | علوم پزشکی کرمانشاه | علوم پزشکی اصفهان | |
| علوم پزشکی کرمانشاه | علوم پزشکی مشهد | علوم پزشکی شهید بهشتی | ||
| علوم پزشکی مازندران | علوم پزشکی تهران | علوم پزشکی تبریز | ||
| تربیت مدرس | ||||
| علوم پزشکی تهران | ||||
| 301-400 |
علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز | علوم پزشکی ایران | علوم پزشکی تهران | |
| علوم پزشکی ایران | علوم پزشکی کرمان | علوم پزشکی مشهد | ||
| علوم پزشکی تهران | علوم پزشکی مازندران | علوم پزشکی تبریز | ||
| علوم پزشکی شهید بهشتی | تهران | |||
| 401-500 |
علوم پزشکی مشهد | علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز | ||
| علوم پزشکی شهید بهشتی | علوم پزشکی شیراز | |||
| علوم پزشکی شیراز | ||||
| علوم پزشکی تبریز |
جدول4. ده کشور با بیشترین تعداد دانشگاه در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای
| رتبه | کشور | تعداد دانشگاهها بدون حذف دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف | کشور | تعداد دانشگاهها پس از حذف دانشگاه‌های تکراری در حوزه‌های مختلف |
| 1 | ایالات متحده آمریکا | 565 | ایالات متحده آمریکا | 160 |
| 2 | چین | 193 | چین | 79 |
| 3 | انگلستان | 186 | انگلستان | 58 |
| 4 | آلمان | 153 | ایتالیا | 41 |
| 5 | ایتالیا | 135 | آلمان | 40 |
| 6 | استرالیا | 118 | استرالیا | 36 |
| 7 | کانادا | 91 | ژاپن | 34 |
| 8 | فرانسه | 82 | برزیل | 30 |
| 9 | اسپانیا | 67 | فرانسه | 29 |
| 10 | برزیل و ژاپن | 52 | اسپانیا | 27 |
بررسی میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به دو صورت مشخص شده‌است. روش اول براساس میانگین میلیون دلار و روش دوم درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به نسبت تولید ناخالص داخلی کشورها. جدول 5 نشان‌دهنده کشورهای با بالاترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و همچنین بالاترین میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه براساس تولید ناخالص داخلی است. ایالات متحده آمریکا با 23/578189 میلیون دلار، چین با 73/456567 میلیون دلار و ژاپن با 85/168585 میلیون دلار بیشترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه را براساس شاخص میلیون دلار آمریکا و رژیم اشغالگر قدس، کره‌جنوبی و سوئد به‌ترتیب با 80/4%، 36/4% و 33/3% بیشترین میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه را به خود اختصاص داده‌اند. لازم به ذکر است میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه ایران در وبسایت سازمان توسعه و همکاری اقتصادی در هیچ سالی گزارش نشده‌بود.
جدول 5. میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در کشورهای متبوع دانشگاه‌های حاضر در نظام رتبهبندی دانشگاهی شانگهای
| رتبه | کشور | میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به میلیون دلار | کشور | میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه براساس تولید ناخالص داخلی |
| 1 | ایالات متحده آمریکا | 23/578189 | رژیم اشغالگر قدس | 80/4 |
| 2 | چین | 73/456567 | کره جنوبی | 36/4 |
| 3 | ژاپن | 85/168585 | سوئد | 33/3 |
| 4 | آلمان | 91/123523 | تایوان | 29/3 |
| 5 | کشور کره | 38/90494 | ژاپن | 20/3 |
| 6 | فرانسه | 31/62231 | اتریش | 11/3 |
| 7 | انگلستان | 58/48644 | سوئیس | 07/3 |
| 8 | تایوان | 18/39054 | آلمان | 05/3 |
| 9 | روسیه | 23/38971 | ایالات متحده | 03/3 |
| 10 | ایتالیا | 13/32031 | دانمارک | 98/2 |
ارتباط میان تعداد دانشگاه‌های کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای با میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به دلار و میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به نسبت میزان تولید ناخالص داخلی از طریق ضریب همبستگی پیرسون بررسی شد. یافته‌ها نشان داد بین متغیرها ارتباط معنی‌داری وجود دارد (0001/0 p-value ≤) و ارتباط بین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با تعداد دانشگاهها (603/0 r=) قوی‌تر از ارتباط بین میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با دانشگاهها (284/0 r=) است (جدول 6).
جدول6. ارتباط تعداد دانشگاهها در نظام رتبه شانگهای با میانگین میزان و درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته
| متغیرها | ضریب همبستگی | P-value |
| تعداد دانشگاهها و میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به دلار | 603/0 | 0001/0> |
| تعداد دانشگاهها و میانگین درصد هزینه کرد تحقیق و توسعه براساس تولید ناخالص داخلی | 284/0 | 0001/0> |
بحث
نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی در ارزیابی عملکرد و ارتقاء و کیفیت دانشگاهها نقش به‌سزایی داشته و کشورهای مختلف را به رقابت واداشته و پژوهش‌های پیشین در همین راستا است]22-26[. رقابت بین دانشگاهها در این نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی، که براساس شاخص‌ها و معیارهای هریک از این نظام‌ها انجام می‌شود]27-29[، باعث تلاش برای ارتقاء کیفیت عملکرد دانشگاه‌های جهان شده‌است. در پژوهش حاضر به بررسی میزان حضور کشورها در بخش موضوعی پزشکی و علوم وابسته در نظام رتبهبندی شانگهای با تاکید بر جایگاه ایران پرداخته‌است.
یافته‌ها نشان داد که در نظام رتبهبندی شانگهای تنها شش حوزه موضوعی زیرمجموعه پزشکی و علوم وابسته درنظر گرفته شده‌است. این حوزه‌ها شامل پزشکی بالینی، بهداشت عمومی، دندانپزشکی و علوم دهان، پرستاری، فناوری پزشکی، و داروسازی و علوم دارویی است. این درحالیست که حوزه پزشکی و علوم وابسته دارای زیر مجموعه‌های بسیار زیادی است و طبیعتا این دسته‌بندی نمی‌تواند راهنمای مناسبی برای متقاضیان به تحصیل در حوزه‌های مختلف پزشکی و علوم وابسته باشد. پیشنهاد می‌شود نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی به این مساله توجه و در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای آتی خود، حوزه‌های موضوعی مختلف را در نظر بگیرند.
یافته‌ها نشان داد که به‌طورکلی در نظام بین‌المللی دانشگاهی شانگهای 83 کشور با 867 دانشگاه در سال 2022 حضور داشته‌اند. آمریکا با 160 دانشگاه، چین با 79 دانشگاه، انگلستان با 58 دانشگاه بیشترین تعداد حضور دانشگاه‌های پزشکی و علوم وابسته را به خود اختصاص دادند. بدون درنظرگرفتن حضور برخی از دانشگاهها در چندین حوزه موضوعی، کشورهای آمریکا با 565 دانشگاه، چین با 193 دانشگاه و انگلستان با 186 دانشگاه بیشترین تعداد حضور دانشگاه را به خود اختصاص دادند.
یافته‌های مربوط به ایران نیز نشان داد که 13 دانشگاه ایران در نظام رتبهبندی شانگهای حضور داشته و از این میان دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله، کرمانشاه و مازندران در حوزه پزشکی بالینی، دانشگاه‌های علوم پزشکی کرمانشاه، مشهد و تهران در حوزه بهداشت عمومی، دانشگاه‌های علوم پزشکی اصفهان، شهید بهشتی، تبریز، تهران و دانشگاه تربیت مدرس در حوزه پرستاری با کسب رتبه 300-201 و دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، مشهد و تبریز و دانشگاه تهران با رتبه 400-301 در حوزه داروسازی و علوم دارویی توانسته‌اند در میان دانشگاه‌های برتر در این نظام رتبهبندی حضور داشته باشند. شایان ذکر است ایران در حوزه‌های دندانپزشکی و علوم دهان و حوزه فناوری پزشکی این نظام رتبهبندی جایگاهی نداشته‌است. در این خصوص پیشنهاد می‌شود دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این خصوص، زمینه راهیابی به نظام‌های رتبهبندی را فراهم کنند. ارتقای کمیت و کیفیت پژوهش‌ها، افزایش هزینه‌کرد تحقیق و توسعه، افزایش تعاملات علمی و بین‌المللی‌سازی دانشگاهها از مواردی است که می‌تواند به افزایش حضور دانشگاهها در نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی منجر شود.
نتایج به‌دست آمده از پژوهش نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ در خصوص "تحلیل پیوندهای میان شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و شاخصهای رتبه‌ی علمی با روش علم‌سنجی" در سه نظام رتبهبندی بین‌المللی کیو.اس، تایمز، شانگهای و پایگاه سایمگو نشان داد که آمریکا با 151 دانشگاه، آلمان 39 دانشگاه و انگلستان با 35 دانشگاه در سال 2011 حضور داشته‌اند. در مقایسه با یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان گفت تعداد دانشگاه‌های حاضر در رتبهبندی شانگهای در سال 2022 در کشورهای آمریکا، چین، انگلستان و آلمان افزایش یافته‌است. کشور آمریکا همچنان در رتبه اول، چین با پیشی گرفتن از انگلستان در رتبه دوم و انگلستان در رتبه سوم قرار دارند. مرادیان و همکاران]28[، ورنون و همکاران]29[، بخردنیا]24[، پوسر و مارگینسون]25 [نیز به این نتیجه رسیدند که دانشگاهها با ارتقاء کمی و کیفی بروندادهای پژوهشی خود می‌توانند از جایگاه بهتری در نظام‌های رتبهبندی بین‌المللی برخوردار شوند. کشورها و دانشگاه‌هایی که در حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته در حال فعالیت هستند با ارتقای کمی و کیفی دانشگاه‌های خود با توجه به شاخصهای مورد استفاده در نظام‌های رتبهبندی، می‌توانند زمینه حضور خود را در این نظام‌ها فراهم کنند. بدین ترتیب، نظام‌های رتبهبندی دانشگاهی می‌توانند باعث معرفی بیشتر این دانشگاهها در سطح بین‌المللی شوند و در جذب بیشتر دانشجو در این دانشگاهها موثر باشند.
در پژوهش حاضر، ضریب همبستگی پیرسون ارتباط مثبت و معنی‌داری بین میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای (از نظر تعداد دانشگاهها) با میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه نشان داد. این یافته با یافته‌های نوروزی‌چاکلی و مددی]17[ در یک راستا است. آنها ارتباط میان شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه و شاخصهای رتبه‌ی علمی را بررسی کردند و نشان دادند کشورهایی که توجه و سرمایه‌گذاری بیشتری بر شاخصهای هزینه‌کرد تحقیق و توسعه نموده‌اند، پیشرفت و رشد بیشتری در شاخصهای رتبه علمی داشته‌اند. همچنین، آنها دریافتند کشورهای دارای هزینه‌کرد بالاتر، تعداد قابل توجهی دانشگاه در سه نظام رتبهبندی بین‌المللی کیو.اس، تایمز و شانگهای داشته‌اند. پژوهش‌های پیشین نشان دادند که تأمین بودجه و منابع مالی دانشگاهها در ارتقاء جایگاه و کیفیت عملکرد دانشگاهها تأثیرگذار بوده‌است]30-32، 1[. ون ران]33[ در سال 2013 نشان داد که توزیع درآمد بر تولید علم و میزان استنادها تاثیرگذار است. نتایج سایر پژوهشگران نیز نشان داده‌اند موسسات و دانشگاه‌هایی که از بودجه و منابع مالی بهتری برخوردار بوده‌اند، به دلیل استفاده و جذب نیروی انسانی توانمند، هزینه در حیطه‌های بین‌المللی‌سازی، جذب دانشجویان بین‌المللی، هزینه و تمرکز بیشتر بر تحقیقات و انتشارات در مجلات بین‌المللی معتبر و پراستناد و توجه به جهانی‌شدن خود توانسته‌اند جایگاه بهتری در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی کسب نمایند]4،5،18،22،23[. از طرفی، دسترسی آزاد به اطلاعات و عدم وجود شکاف اطلاعاتی در این کشورها]12،18،23،34 [توانسته‌است تا حدود زیادی نیازهای آنها را در جهت ارتقاء، پیشرفت و رتبه بالاتر در نظام‌های رتبهبندی میسر نماید. بنابراین، شکاف اطلاعاتی، شکاف دیجیتالی و نبود اطلاعات آزاد در سایر کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ایران می‌تواند در جایگاه آنها در سطح بین‌المللی تاثیر بگذارد.
محدودیت‌ها
آخرین دادههای مربوط به میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در وبسایت سازمان توسعه و همکاری اقتصادی و وبسایت بانک جهانی مربوط به سال 2020 بود و دادههای مربوط به 2021 و 2022 موجود نبود. بنابراین، در پژوهش حاضر از میانگین دادههای سال‌های 2015 تا 2020 استفاده شد. با توجه به اینکه هزینههای تحقیق و توسعه کشورها در سال‌های مختلف تفاوت زیادی با یکدیگر ندارد، به نظر نمی‌رسد این مساله در نتایج پژوهش حاضر تاثیرگذار باشد. همچنین، ایران از جمله کشورهایی بود که دادههای آن در این دو وبسایت گزارش نشده بود. این مساله تاثیری در دستیابی به هدف سوم پژوهش نداشت و بررسی همبستگی بین میزان حضور کشورها در نظام رتبهبندی شانگهای با هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با توجه به دادههای موجود انجام شد. علاوه‌براین، در وبسایت نظام رتبهبندی شانگهای فقط رتبههای کلی (total score)دانشگاهها گزارش می‌شود و این رتبهبندی به تفکیک شاخصهای مختلف ارائه نمیشود. بنابراین، بررسی ارتباط بین هزینههای تحقیق و توسعه با شاخصهای مختلف امکان پذیر نبود.
نتیجه‌گیری
در نظام رتبهبندی شانگهای، کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین و انگلستان بیشترین تعداد حضور دانشگاه به‌تفکیک حوزه‌های پزشکی و علوم وابسته را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، ایالات متحده آمریکا، چین و ژاپن بیشترین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه براساس شاخص میلیون دلار آمریکا و رژیم اشغالگر قدس، کره‌جنوبی و سوئد بیشترین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه را به نسبت تولید ناخالص داخلی به خود اختصاص داده‌اند. ارتباط میان تعداد دانشگاه‌های کشورهای حاضر در نظام رتبهبندی شانگهای با میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به دلار و درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به نسبت میزان تولید ناخالص داخلی نشان‌دهنده ارتباط معنی‌دار (0001/0. p-value ≤) است. ارتباط بین میانگین هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با تعداد دانشگاهها (603/0r=) قوی‌تر از ارتباط بین میانگین درصد هزینه‌کرد تحقیق و توسعه با دانشگاهها (284/0 r=) است. بنابراین، کشورها و دانشگاه‌های علوم پزشکی برای دستیابی به جایگاه برتر در نظام رتبهبندی شانگهای باید سهم بیشتری از هزینههای خود را به تحقیق و توسعه اختصاص دهند. همچنین، پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران آموزشی و پژوهشی در دانشگاهها به ارتقاء کیفیت و عملکرد دانشگاهها بپردازند و بر روی آنها سرمایه‌گذاری نمایند. توجه به شاخصهای مختلف مورد استفاده در این نظام‌های رتبهبندی از قبیل اختصاص هزینه برای جذب دانشجویان و دانش‌آموختگان بین‌المللی برای ادامه تحصیل و همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به ارتقای رتبه دانشگاهها در این نظام‌ها منجر شود.
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این مقاله حاصل طرح پژوهشی است که با شماره 43009271 و کد اخلاق IR.SBMU.RETECH.REC.1402.855 در دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به تصویب رسیده‌است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شد.
تضاد منافع: هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: رومیناسپهر: طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ مریم شکفته: طراحی مطالعه، مدیریت پروژه، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی(نویسنده مسئول). اعظم شاهبداغی: طراحی و مشاور مطالعه، ویرایش، تأیید نهایی؛ سارا جام‌برسنگ: تحلیل داده‌ها. همه نویسندگان نسخه نهایی را خوانده و تأیید کردند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش متن انگلیسی این مقاله از ابزار ChatGPT متعلق به شرکت OpenAI استفاده شده است. نویسندگان، کلیه متن ویرایش شده توسط این ابزار را به دقت بازبینی و تایید نموده‌اند.
دسترسی به داده‌ها: دادههای پژوهش از طریق ایمیل به نویسنده مسئول و با ارائه دلایل منطقی قابل دسترس است.
تشکر و قدردانی: نویسندگان مراتب سپاس خود را از تمامی افرادی که در این پژوهش همکاری کردند، اعلام می‌کنند.
نوع مقاله: پژوهشي |
موضوع مقاله:
کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی
دریافت: 1403/11/17 | پذیرش: 1404/3/2 | انتشار: 1404/3/21
دریافت: 1403/11/17 | پذیرش: 1404/3/2 | انتشار: 1404/3/21
فهرست منابع
1. Altaha R, Jabari N, Niaz Azari K. Identification of ranking indexes in Iran's medical sciences universities. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2019;26(1):13-23. [In Persian] Available from: https://jsums.medsab.ac.ir/article_1155.html?lang=en
2. Rigi A, Azizi N, Pourghaz AW. A critical analysis of extracurricular factors affecting the global ranking of Iranian universities. Journal of Research in Educational Systems. 2020;14(49):91-109 [In Persian] Available from: http://www.jiera.ir/article_108275.html
3. Khani Zad R, Montazer GA. A comparative evaluation of world university ranking systems. Science and Technology Policy. 2017;9(3):31-43 [In Persian] Available from: http://jstp.nrisp.ac.ir/article_12985.html
4. Moustafa K. University rankings: time to reconsider. BioImpacts. 2025(15):30290. doi: 10.34172/bi.2024.30290 [DOI:10.34172/bi.2024.30290]
5. Ramezani SG, Ursin J. University rankings in Nordic higher education: a scoping review. Scandinavian Journal of Educational Research. 2024;68(1):6-21. doi: 10.1080/00313831.2023.2263770 [DOI:10.1080/00313831.2023.2263770]
6. Vasilevska M. Towards development of a new higher education institution ranking model that establishes a meaningful linkage between higher education and economic development. KNOWLEDGE: International Journal. 2024 ;62(2):205-10. Available from: https://ojs.ikm.mk/index.php/kij/article/view/6580
7. Topilovich MA. Assessment of the impact of influencing factors in ensuring the competitiveness of graduates in higher education institutions. World of Scientific news in Science International Journal. 2024;2(2):79-102 Available from: https://worldofresearch.ru/index.php/wsjc/article/view/198
8. Altakhaineh ARM, Zibin A. A new perspective on university ranking methods worldwide and in the Arab region: facts and suggestions. Quality in Higher Education. 2021;27(3):282-305 doi: 10.1080/13538322.2021.1937819 [DOI:10.1080/13538322.2021.1937819]
9. Wildavsky B. The great brain race: how global universities are reshaping the world. 1st ed. Princeton: Princeton University Press; 2012. [DOI:10.1515/9781400842001]
10. Shanghai Jiao Tong University. Academic ranking of world universities: methodology. 2022. Available from: http://www.shanghairanking.com/methodology/arwu/2022
11. Sani'ee N. Futures study of the research performance evaluation using scenario approach [PhD thesis]. [Tehran]: Iran University of Medical Sciences; 2022. [In Persian]
12. Herrera-Viedma E, Arroyo-Machado W, Torres-Salinas D. Losing objectivity: the questionable use of surveys in the global ranking of academic subjects. Quantitative Science Studies. 2024;5(2):484-486. doi: 10.1162/qss_c_00289 [DOI:10.1162/qss_c_00289]
13. The list of foreign universities approved by the Ministry of Health was announced [Internet]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2021 Available from: https://edd.behdasht.gov.ir/uploads/178/doc/UnivMotabar_20212022.pdf
14. Shahjahan RA, Baizhanov S. Global university rankings and geopolitics of knowledge. In: Tierney R, Rizvi F, Ercikan K, Smith G, editors. International Encyclopedia of Education. 4th ed. Oxford: Elsevier; 2023. p. 261-71. [DOI:10.1016/B978-0-12-818630-5.08042-8]
15. Fred YY. A quantitative relationship between per capita GDP and scientometric criteria. Scientometrics. 2007;71:407-13. doi: 10.1007/s11192-007-1678-z [DOI:10.1007/s11192-007-1678-z]
16. Rezapour A, Sardareh M, Ghaffarzadeh A, Rostampour M, Nouri M, Dadkhah H, et al. Developing the indicators for assessing entrepreneurship in Iranian universities of medical sciences. Journal of Health Administration. 2024;26(4):85-101 doi: 10.22034/26.4.85
17. Noroozi Chakoli A, Madadi Z. Gross domestic expenditure on R&D indicators and scientific ranking: do countries that better spend on research and development have better scientific rankings? Research on Information Science and Public Libraries. 2015;21(1):177-91. [In Persian]. Available from: https://publij.ir/article-1-1172-fa.html
18. Calderon A. The geopolitics of university rankings not all regions and university networks stand equal. In: Hazelkorn E, Mihut G, editors. Research handbook on university rankings: theory, methodology, influence and impact. Cheltenham: Edward Elgar Publishing; 2021. p. 382-98. [DOI:10.4337/9781788974981.00040]
19. Gross domestic spending on R&D (Indicator) [Internet]. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development; 2021 Available from: https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm
20. OECD. OECD factbook 2013: economic, environmental and social statistics [Internet]. Paris: OECD; 2012. Available from: https://www.oecd.org/en/publications/2013/01/oecd-factbook-2013_g1g221cf.html
21. World development indicators databank [Internet]. Washington: The World Bank; 2022 [cited 2022 Aug 6]. Available from: https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators#
22. Matlis G, Dimokas N, Karvelis P. Unveiling university groupings: a clustering analysis for academic rankings. Data. 2024;9(5):67. [DOI:10.3390/data9050067]
23. Wu Q, Termizi Borhan M. Sustainable development of Chinese higher education through comparison of higher education indices. Frontiers in Education. 2024;9: 1340637.doi: 10.3389/feduc.2024.1340637 [DOI:10.3389/feduc.2024.1340637]
24. Bekhradnia B. International university rankings: for good or ill? [Internet]. Oxford: Higher Education Policy Institute; 2016 Dec 15. Report No.: 89. Available from: https://www.hepi.ac.uk/2016/12/15/3734/
25. Pusser B, Marginson S. University rankings in critical perspective. The Journal of Higher Education. 2013;84(4):544-68. doi: 10.1080/00221546.2013.11777301 [DOI:10.1080/00221546.2013.11777301]
26. Zare MR, Vahdatzad MA, Owlia MS, Lotfi MM. The survey of university rankings: a critical approach. Iranian Journal of Engineering Education. 2015;17(65):95-132. [In Persian]. doi: 10.22047/ijee.2015.8014
27. Nourmohammadi HA, Safari F. Introduction the global rankings of universities and review criteria of this system. Journal of Science and Technology Policy Letters. 2013;3(2):71-86. [In Persian]. Available from: http://stpl.ristip.sharif.ir/article_1181.html
28. Moradian M, Erfanmanesh MA, Asnafi AR. Relationship between the performances of top world universities based on scientometric indicators and their position in ten international academic ranking systems. Sciences and Techniques of Information Management. 2018;3(4):23-42. [In Persian]. Available from: https://stim.qom.ac.ir/article_1042.html?lang=en
29. Vernon MM, Balas EA, Momani S. Are university rankings useful to improve research? a systematic review. PLoS One. 2018;13(3): e0193762. doi: 10.1371/journal.pone.0193762 [DOI:10.1371/journal.pone.0193762]
30. Williams R, de Rassenfosse G, Jensen P, Marginson S. The determinants of quality national higher education systems. Journal of Higher Education Policy and Management. 2013 ;35(6):599-611. doi: 10.1080/1360080X.2013.854288 [DOI:10.1080/1360080X.2013.854288]
31. Benito M, Gil P, Romera R. Funding, is it key for standing out in the university rankings? Scientometrics. 2019 ;121(2):771-92. doi: 10.1007/s11192-019-03202-z [DOI:10.1007/s11192-019-03202-z]
32. Ebadi A, Schiffauerova A. How to boost scientific production? a statistical analysis of research funding and other influencing factors. Scientometrics. 2016;106:1093-116. doi: 10.1007/s11192-015-1825-x [DOI:10.1007/s11192-015-1825-x]
33. Van Raan AFJ. Two-step competition process leads to quasi power-law income distributions: application to scientific publication and citation distributions. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications. 2001;298(3-4):530-6. doi: 10.1016/S0378-4371(01)00254-0 [DOI:10.1016/S0378-4371(01)00254-0]
34. Zhao L, Cao B, Borghi E, Chatterji S, Garcia-Saiso S, Rashidian A, et al. Data gaps towards health development goals, 47 low- and middle-income countries. Bulletin of the World Health Organization. 2022;100(1):40-9. doi: 10.2471/BLT.21.286254 [DOI:10.2471/BLT.21.286254]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
