جلد 28، شماره 2 - ( 6-1404 )
جلد 28 شماره 2 صفحات 108-90 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Malekzadeh S, Ayatollahi H, Toni E. Evaluation of functional and non-functional requirements of medication management applications developed in Iran. jha 2025; 28 (2) :90-108
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4575-fa.html
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4575-fa.html
ملک زاده ساناز، آیت اللهی هاله، تونی اسماعیل. ارزیابی الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو توسعه یافته در ایران. فصلنامه مدیریت سلامت. 1404; 28 (2) :90-108
1- گروه مدیریت اطلاعات سلامت، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- مرکز تحقیقات علوم مدیریت و اقتصاد سلامت، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،ayatollahi.h@iums.ac.ir
3- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- مرکز تحقیقات علوم مدیریت و اقتصاد سلامت، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،
3- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 1040 kb]
(283 دریافت)
| چکیده (HTML) (438 مشاهده)
جدول 1. کلمات کلیدی مورد استفاده در فروشگاههای برنامههای کاربردی
جدول 2. الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامه های کاربردی مدیریت دارو
جدول 2. ادامه
جدول 3. دستهبندی اهداف برنامههای کاربردی بررسی شده
.PNG)
شکل 1. فرایند انتخاب برنامههای کاربردی
الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی: از نظر الزامات عملکردی، بیشترین فراوانی مربوط به الزامات همگامسازی و ارائه اطلاعات دارویی و برنامه آموزشی (82 درصد، تعداد نُه برنامه کاربردی) بود. در هیچکدام از برنامهها امکان ایجاد پروفایل کاربری وجود نداشت و امکان تعامل کاربر با متخصص سلامت در سه برنامه مشاهده شد. بیش از نیمی از برنامهها (72 درصد، تعداد هشت برنامه کاربردی) دارای امکان جستجوی دارو بر اساس دستهبندیهای خاص و یا به ترتیب حروف الفبا و تعدادی از برنامهها (حدود 63 درصد، تعداد هفت برنامه کاربردی) دارای امکان ارسال یادآور و هشدار دارویی به کاربر بودند. امکان ثبت فهرست دارویی به همراه دوز مصرفی، شیوه و تناوب مصرف، توصیههای دارویی به کاربران و تعیین تداخلات دارویی در شش برنامه کاربردی (54 درصد) داخلی وجود داشت. تعداد چهار برنامه کاربردی (36 درصد) دارای امکان گزارش عوارض جانبی داروها و ردیابی مصرف دارو بودند. اشتراکگذاری دادهها (27 درصد، سه برنامه کاربردی)، اطلاع دادن به نزدیکان بیمار(18 درصد، دو برنامه کاربردی) و ثبت دادههای بالینی کاربر(9 درصد، یک برنامه کاربردی) به ترتیب کمترین الزامات عملکردی در نظر گرفته شده در برنامههای کاربردی مدیریت دارو بودند. جدول 4 جزئیات مقایسه الزامات عملکردی و غیر عملکردی در برنامههای کاربردی بررسی شده را نشان میدهد.
از نظر الزامات غیرعملکردی، در تمام برنامههای کاربردی، ویژگی کاربردپذیری (اعم از رابط کاربری مناسب، ساده و کاربرپسند) و قابلیت سازگاری (امکان اجرا در سیستمهای عامل مختلف و تلفن همراه و تبلت) رعایت شده بود. ویژگی دسترسپذیری جهت استفاده کاربران با تواناییهای مختلف و با درنظر گرفتن سنین مختلف، فقط در برنامه کاربردی "این دارو چیه؟" در نظر گرفته نشده بود. تعداد نه مورد از برنامههای کاربردی از نظر متخصصان شرکتکننده در مطالعه دارای قابلیت اطمینان و سرعت پاسخدهی مناسب بودند و تعداد شش مورد از آنها قابلیت مقیاسپذیری و توانایی مدیریت چندین کاربر را داشتند. از میان برنامههای بررسی شده تنها چهار مورد (36 درصد) از برنامههای کاربردی موجود امکان برقراری امنیت اطلاعات کاربران را داشته و فقط سه مورد از آنها (27 درصد) از حریم خصوصی کاربران محافظت میکردند که از میان الزامات مقایسه شده، این ویژگی کمترین فراوانی را در میان الزامات غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو به خود اختصاص میداد.
رتبهبندی برنامههای کاربردی: رتبهبندی برنامههای کاربردی مدیریت دارو از نظر الزامات عملکردی نشان داد که برنامه "راحت دارو" با کسب 8 امتیاز از حداکثر 9 امتیاز بیشترین امتیاز را کسب کرد و برنامه کاربردی "یادآور دارو" و "دارو یاد" با کسب امتیاز 3 کمترین رتبه را در میان برنامهها کاربردی به خود اختصاص دادند. رتبهبندی برنامههای کاربردی مدیریت دارو از نظر الزامات غیرعملکردی نیز نشان میدهد که برنامه "دوز ایمن دارو" و "دارو یاد" با کسب 8 امتیاز رتبه اول را در بین برنامههای کاربردی مدیریت دارو کسب کردند و برنامه کاربردی "این دارو چیه؟ "با کسب امتیاز 3 کمترین رتبه را در میان برنامههای کاربردی را به خود اختصاص داد.
با در نظر گرفتن 17 امتیاز کلی برای الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو، برنامه راحت دارو (امتیاز 15)، دارونت (12 امتیاز)، دوز ایمن داروها (12 امتیاز) بیشترین الزامات را در نظر گرفته
بودند. برنامههای این دارو چیه؟ (8 امتیاز) و برنامه یادآور دارو ( 8 امتیاز) کمترین الزامات مطرح شده در مطالعات را در برنامه خود گنجانده بودند. در رتبهبندی درونگروهی برنامههای کاربردی مدیریت دارو بر اساس هدف طراحی، نتایج به تفکیک در سه گروه 1) اطلاعرسانی دارویی، 2) یادآوری و مدیریت دارو و 3) برنامههای کاربردی چندمنظوره دستهبندی شدند. در گروه اطلاعرسانی دارویی، داروخانه بنفش با 10 امتیاز، دارویاب، اطلاعات دارویی و داروخانه فارسی (دکتر طاهری) هرکدام با 9 امتیاز و این دارو چیه؟ با ۸ امتیاز قرار گرفتند. در گروه یادآوری و مدیریت دارو، برنامه کاربردی راحت دارو با ۱۵ امتیاز در رتبه اول قرار داشت، دارویاد و الودارو هرکدام به ترتیب با ۱۱ و 10 امتیاز در جایگاه دوم و یادآور دارو با ۸ امتیاز در جایگاه سوم بودند. در گروه برنامههای کاریردی چندمنظوره، دوز ایمن داروها و دارونت هر دو با ۱۲ امتیاز بالاترین امتیاز را به خود اختصاص دادند.
بحث
نتایج این پژوهش حاکی از آن است که برنامههای کاربردی مدیریت دارو مبتنی بر تلفن همراه که در داخل کشور توسعه یافتهاند، تاحدودی توانستهاند به الزامات عملکردی اصلی پاسخ دهند. از مهمترین ویژگیهای مشترک این برنامهها میتوان به ارائه اطلاعات معتبر دارویی و آموزش نحوه صحیح مصرف دارو اشاره کرد. همچنین، برخی از این برنامهها ویژگیهای اضافی مانند اشتراکگذاری دادهها با ارائهدهندگان خدمات سلامت، امکان تعامل با پزشکان، ارسال یادآوریها و هشدارهای مصرف دارو و جستجوی داروها را نیز فراهم کردهاند. با این وجود، مواردی همچون ثبت دادههای بالینی و اطلاعرسانی به نزدیکان بیمار کمتر مورد توجه قرار گرفته بودند. بررسیها نشان میدهد که بیشتر برنامههای کاربردی داخلی شامل اطلاعات جامعی درباره داروها مانند نام، دوز مصرفی، مکانیسم اثر، موارد مصرف و عوارض جانبی هستند ]48[. این اطلاعات در قالبی ساده و قابل دسترس برای کاربران ارائه شده و امکان افزودن داروهای جدید به فهرست داروها نیز وجود دارد. طبقهبندی داروها بر اساس حروف الفبا یا نوع دارو، استفاده از این برنامهها را برای کاربران تسهیل میکند ]41،48[. همچنین، تحقیقات اخیر نشان میدهند که برنامههای مدیریت دارو باید بهطور مداوم بهروزرسانی شوند تا با نیازهای متغیر کاربران و پیشرفتهای روزافزون علمی همگام باشند. این بهروزرسانیها میتوانند شامل افزودن ویژگیهای جدید، بهبود رابط کاربری و افزایش امنیت اطلاعات باشند [53]
از ویژگیهای کلیدی این برنامههای کاربردی، ارسال یادآورها و هشدارهای مرتبط با مصرف دارو میباشد. این ویژگی به بهبود نظم و دقت مصرف داروها کمک میکند و به جلوگیری از بروز اشتباهات دارویی، بهویژه خطر تداخلات دارویی منجر میشود ]12[. هچنین، مطالعات مختلف بر لزوم ارائه آموزش و پشتیبانی جهت برقراری ارتباط مستقیم با پزشک و به اشتراکگذاری دادهها تأکید دارند، زیرا این امکانات باعث بهبود تعامل بیمار با پزشک و ارتقای کیفیت روند درمان بیماران میشوند. از طرفی، هرچقدر میزان ارتباط میان ارائهدهنده مراقبت سلامت و کاربر بیشتر باشد، انگیزه بیماران برای مدیریت داروهای مصرفیشان افزایش مییابد، بهعبارتی کاربران به پشتیبانی برنامهها باور پیدا میکنند و این مهم فقط با قابلیت تعامل برنامهها امکانپذیر است ]49،56[. بااینحال، بررسیها نشان میدهد که در برنامههای کاربردی داخلی، این ویژگی بهطور کامل پیادهسازی نشده است و تنها در تعداد محدودی از برنامهها وجود دارد. امکان ایجاد حساب کاربری و ثبت اطلاعات شخصی و بالینی کاربران نیز در برخی از برنامههای کاربردی فراهم شده است. این ویژگی به بیماران کمک میکند تا با ایجاد پروفایل شخصی، اطلاعات جمعیت شناختی، بالینی، رژیم دارویی و غذایی، حساسیتها، سوابق مصرف دارو و سوابق پزشکی خود، داروهای در حال مصرف را وارد برنامه کنند و از این طریق روند مصرف داروهای خود را پیگیری نمایند. این اطلاعات میتواند برای پزشکان در ارائه درمانهای مناسب و دقیقتر بسیار مفید باشند ]2،6،9[. بااینوجود، بسیاری از برنامهها تمرکز اصلی خود را بر ارائه اطلاعات دارویی قرار دادهاند و امکانات مدیریتی کمتری دارند.
در خصوص الزامات غیرعملکردی، برنامههای کاربردی داخلی معمولاً در زمینههایی چون کاربردپذیری، قابلیت اطمینان و سازگاری عملکرد خوبی از خود نشان دادهاند. بیشتر برنامهها دارای رابطهای کاربری ساده و قابل فهم بودند که دسترسی به اطلاعات را برای کاربران آسان میکرد. بااینحال، الزامات مهمی همچون امنیت اطلاعات و حفظ حریم خصوصی که از الزامات کلیدی برنامههای سلامت دیجیتال به شمار میروند، در بسیاری از این برنامهها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
مطالعات نشان میدهند که بسیاری از افراد متمایل به برقراری ارتباط چهره به چهره با پزشک یا مشاور خود هستند و ترجیح میدهند که اطلاعات مربوط به داروهای خود و نحوه مصرف آنها را مستقیم از پزشک بپرسند و سوالات مربوط به احتمال تداخل دارو با داروی دیگر، یا نگرانی در مورد حساسیتهای احتمالی ناشی از مصرف یکسری از داروها را از زبان پزشک خود بشنوند تا اینکه از صفحه تلفن همراه بخوانند، چون علاوه بر اینکه در ارتباط مستقیم میتوانند بهراحتی اطلاعات مورد نیاز خود را از ارائهدهنده خدمت دریافت کنند، دیگر نیازی به نوشتن، تایپ کردن، وارد کردن داروها و اطلاعات شخصی در نرمافزار یا برنامه کاربردی ندارند. بنابراین، نیاز است که در تولید چنین برنامههایی به طراحی رابط کاربری آسان، جذاب و مطابق با نیازهای کاربران توجه شود [51،54،55،56]. علاوهبراین، بسیاری از افرادی که چندین دارو مصرف میکنند، افرادی
مسن هستند که به خاطر بالارفتن سن، با مشکلاتی مانند پیرچشمی، نزدیک بینی و غیره مواجه میشوند که این مسئله هم لزوم توجه به الزامات غیر عملکردی علیالخصوص طراحی رابط کاربری قوی و مناسب با نیاز این افراد را میطلبد [57].
علاوه بر موارد گفته شده، نتایج حاصل از مرور متون نشان داد که بهکارگیری و رعایت استانداردهای امنیتی و پروتکلهای حفظ حریم خصوصی بهویژه در بطن و زیرساخت برنامههای کاربردی از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا این برنامهها اطلاعات شخصی، دموگرافیکی و بالینی کاربران را ذخیره، پردازش و بازیابی میکنند [2،16،53[. بسیاری از مطالعات نشان دادهاند که کاربران باید از طریق لایههای امنیتی مناسب بر اطلاعات شخصی خود کنترل داشته باشند و برنامهها باید از پروتکلهای رمزنگاری برای محافظت از دادهها استفاده کنند ]5،44[. بهعبارتی، امکان تعامل و بهاشتراکگذاری دادهها از طریق برنامههای کاربردی نگرانیهایی را در رابطه با حفظ حریم خصوصی دادهها بههمراه دارد که رعایت مقررات حفظ حریم خصوصی و توسعه رابطهای کاربری استاندارد برای ادغام بهتر دادهها میتواند کاربرد آنها را در محیطهای بالینی افزایش و مراقبت از بیمار را بهبود دهد [58]. بررسیها نشان میدهد که در برنامههای کاربردی داخلی، این الزامات بهطور کامل رعایت نمیشود و برخی از برنامهها فاقد سازوکارهای مناسب برای حفظ حریم خصوصی کاربران هستند.
قابلیت اطمینان و سازگاری بهعنوان دو عامل مهم در بهبود تجربه کاربری و افزایش اعتماد کاربران به برنامههای کاربردی مطرح هستند ]2[. برنامههای کاربردی با قابلیت اطمینان بالا باعث افزایش رضایتمندی کاربران و کاهش اشتباهات دارویی میشوند]50[. وجود چنین ویژگیهایی در برنامهها به کاربر این اطمینان را میدهد که برنامه زمانی مشاوره دارویی را با پزشک یا ارائهدهنده خدمات بهداشتی خود از طریق این درگاهها تنظیم کند، ارتباط در زمان تعیین شده برقرار شود، پزشک از زمان تعیین شده اطلاع داشته باشد و یا پزشک از طریق ارسال پیام به بیمار خود زمان ملاقات را تغییر دهد. به این ترتیب برنامهریزی زمان مشاوره صورت میگیرد و طرفین با اطمینان خاطر میتوانند به برنامه اعتماد و بهراحتی از آن استفاده کنند [51]. همچنین، سازگاری این برنامهها با دستگاهها و سیستمهای عامل مختلف به بهبود دسترسپذیری و کارایی آنها کمک میکند ]46[.
در نهایت، میتوان گفت که بسیاری از برنامههای کاربردی مدیریت دارو تولید داخل کشور برخی از الزامات عملکردی و غیرعملکردی را پوشش دادهاند ولی هیچیک از این برنامهها بهطور کامل تمام این الزامات را برآورده نمیکنند. با توجه به اینکه برنامههای کاربردی مدیریت دارو با اهداف متفاوتی مانند آموزش، یادآوری مصرف دارو، یا ثبت اطلاعات درمانی طراحی شدهاند انتظار نمیرود که تمام آنها از الزامات عملکردی و غیرعملکردی یکسانی برخوردار باشند. بنابراین، فقدان یک ویژگی مشخص در یک برنامه الزاماً به معنای ضعف آن نیست و باید در چارچوب هدف و کارکرد اصلی آن برنامه تفسیر شود.
جدول4. مقایسه الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو
.PNG)
متن کامل: (157 مشاهده)
مقدمه
در عصر حاضر، با توسعه و پیشرفت فناوریهای نوین و ظهور تلفنهای همراه هوشمند و استفاده فراگیر این فناوریها و افزایش استفاده عمومی از تلفنهای هوشمند، برنامههای کاربردی مختلف به بخش جداییناپذیری از زندگی روزمره مردم تبدیل شدهاند. این برنامهها بهویژه در حوزه مراقبتهای سلامت نقش فزایندهای دارند [1،2]. برنامههای کاربردی مبتنی بر تلفنهای همراه هوشمند در ارائه خدمات آموزش پزشکی موثرند؛ بیماران مایل به نظارت بر وضعیت سلامتی و بهبود خود نیز به میزان زیادی از این برنامهها استفاده میکنند [3]. در این راستا، برنامههای کاربردی زیادی برای مدیریت دارو ارائه شدهاند که هدف آنها تسهیل فرایند مصرف دارو، کاهش خطاهای دارویی و افزایش تبعیت بیماران از رژیمهای دارویی است [4]. این برنامهها با ویژگیهای متنوعی مانند یادآوری مصرف دارو، ارائه اطلاعات دارویی دقیق، ثبت دادههای بالینی کاربر، ارسال هشدار و گزارشدهی عوارض جانبی توانستهاند نقش مهمی در بهبود مراقبت از بیماران ایفا کنند. همچنین، برخی از برنامههای کاربردی نیز از طریق همگامسازی اطلاعات میان دستگاههای مختلف و ایجاد پروفایلهای شخصی برای بیماران، استفاده از دادههای فردی را آسان میکنند [2،5،6].
مدیریت دارو شامل مصرف داروهای تجویزی طبق دستور پزشک است که میتواند چالشهایی از جمله فراموش کردن زمان مصرف دارو، احتمال مصرف اشتباه دارو یا دوز مصرفی و تداخل مصرف چند دارو با هم را خصوصا برای بیماراننیازمند مصرف همزمان چندین دارو بههمراه داشته باشد [8،7]. برای پزشکان باتجربه نیز مدیریت زمانبندی موثر داروهای بیماران دارای چندین بیماری مزمن دشوار است و نیازمند ارتقای ارتباط پزشک و بیمار و ارائه آموزشهای مؤثر برای بهبود پایبندی به درمانهای دارویی است [2،3]. به این ترتیب، استفاده از برنامههای مدیریت دارو متناسب با نیازها و شرایط بیماران میتواند به رفع این چالشها کمک کند [9].
با وجود پیشرفتهای فراوان در حوزه تولید برنامههای کاربردی، کیفیت برخی از برنامههای مدیریت دارو همچنان نامشخص است و چالشهایی از جمله کاربردپذیری ضعیف، نقص در حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات کاربران، عدم سازگاری با پلتفرمهای مختلف و محدودیت در دسترسیپذیری آنها مشاهده میشود [10،11]. این چالشها میتوانند منجر به کاهش اعتماد کاربران و ارائهدهندگان مراقبتهای سلامت به این ابزارها و در نتیجه کاهش تأثیر مثبت آنها در فرایند درمان شوند [12]. بنابراین، ارزیابی کیفیت و عملکرد این برنامهها و بررسی دقیقتر الزامات عملکردی و غیرعملکردی آنها ضروری بهنظر می رسد [5]. تاکنون، پژوهشهای زیادی به ارزیابی کیفیت برنامههای مدیریت دارو پرداختهاند [5،9،13]. برخی از مطالعات به بررسی کاربردپذیری از دیدگاه کاربران، اطمینان از امنیت دادهها و حریم خصوصی و ارزیابی سازگاری و دسترسپذیری برنامهها پرداختهاند [2,6,14-17]. این مطالعات به شناسایی بخشی از مشکلات کمک کردهاند ولی نیاز به بررسی جامعتر و دقیقتر به خصوص در زمینه الزامات غیرعملکردی همچنان وجود دارد [18].
بررسی الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو یکی از معیارهای کلیدی برای ارزیابی کیفیت و اثربخشی این برنامهها محسوب میشود [19]. الزامات عملکردی به ویژگیهای اصلی و عملیاتی برنامههای کاربردی اشاره دارند که تضمینکننده اجرای صحیح و دقیق وظایف مختلف هستند ولی الزامات غیرعملکردی به معیارهایی مانند امنیت، سرعت و قابلیت اطمینان مربوط میشوند که نقش مهمی در تجربه کاربری ایفا میکنند. به این ترتیب این دو دسته الزامات در کنار یکدیگر میتوانند نشاندهنده توانمندی یک برنامه کاربردی در برآوردن نیازهای کاربران و ارائه خدمات با کیفیت باشند [2،18].
از جمله مطالعات انجام شده در این حوزه می توان به مرور نظاممند تابی و همکاران[5] اشاره کرد که به شناسایی ویژگیهایی مانند یادآور دارو، جستجوی دارو، امنیت و سازگاری با سیستمعامل برنامههای کاربردی پرداختهاند. کارمودی و همکاران [18] با تمرکز بر کودکان، تجربه کاربری، سرعت پاسخدهی و حریم خصوصی را ارزیابی کردند. دیاز-اسکیت و همکاران [19] نیز کیفیت محتوای سلامت، تعاملپذیری و سازگاری برنامههای کاربردی را برای سالمندان بررسی نمودند. این مطالعات نشان میدهند که موفقیت یک برنامه کاربردی تنها به دارا بودن عملکردهای پایه محدود نمیشود و الزامات غیرعملکردی مانند امنیت، دسترسپذیری و انطباق با نیازهای گروههای خاص نیز نقشی مهم در پذیرش و اثربخشی آن دارند.
بهنظر میرسد مطالعات انجام شده در ایران بهطور خاص به بررسی الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای مدیریت دارو نپرداخته باشند، ازاینرو، هدف از این مطالعه، شناسایی و مقایسه الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو توسعه یافته در ایران بود. نتایج این مطالعه میتواند مبنایی برای توسعه برنامههای کاربردی کارآمدتر و درنتیجه افزایش اعتماد کاربران به این نوع از ابزارهای دیجیتال باشد. همچنین، این یافتهها میتواند به ارائهدهندگان خدمات سلامت کمک کند تا برنامههای مناسبتری برای مدیریت داروهای بیماران انتخاب و استفاده کنند.
روش ها
طراحی مطالعه: این مطالعه در سال ۱۴۰۳ و در دو مرحله انجام شد. در مرحله نخست، مرور دامنه (Scoping review) بهمنظور شناسایی و استخراج الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو انجام شد. در مرحله دوم، از طریق جستجو در فروشگاههای برنامه کاربردی نظیر گوگل پلی استور (Google play store)، بازار و مایکت، برنامههای کاربردی در حوزه مدیریت دارو منتشر شده به زبان فارسی شناسایی شدند. در نهایت، الزامات عملکردی و غیر عملکردی این برنامهها شناسایی و برنامهها بر اساس دارا بودن الزامات و امتیاز کسب شده رتبه بندی شدند.
مرور دامنه: جستجو در پایگاههای پابمد (PubMed)، اسکوپوس (Scopus)، وبافساینس (Web of Science)، پروکوئست (ProQuest )، گوگل اسکالر (Google Scholar) و پایگاههای
فارسی مانند مگایران و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی برای مقالات منتشرشده بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ انجام شد. در راهبرد جستجو از عملگرهای (AND و OR) برای ترکیب واژگان استفاده شد (پیوست 1).
مطالعاتی واجد شرایط ورود به مطالعه بودند که به زبان فارسی یا انگلیسی منتشر شده بودند، دسترسی به متن کامل آنها امکانپذیر بود و به بررسی، طراحی یا ارزیابی برنامههای کاربردی مبتنی بر تلفن همراه در حوزه مدیریت دارو از دیدگاه کاربر (بیمار یا مراقب) پرداخته بودند. این مطالعات میتوانستند کمی، کیفی یا ترکیبی باشند و الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای مورد نظر را بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم گزارش کرده باشند. در مقابل، مطالعاتی حذف شدند که تمرکز آنها صرفاً بر توسعه فنی یا زیرساختی برنامههای کاربردی بدون بررسی تجربه کاربر بود یا کاربران اصلی آنها کارکنان خدمات درمانی بودند. همچنین، مقالاتی که به برنامههای کاربردی مرتبط با بیماریهای خاص (مانند دیابت یا سرطان) میپرداختند و فاقد تعمیمپذیری به حوزه عمومی مدیریت دارو بودند، در این مطالعه لحاظ نشدند. نامه به سردبیر، دستورالعمل سازمانی، گزارشهای غیررسمی یا مرور روایتی بدون روش مشخص نیز از تحلیل نهایی حذف شدند. دستهبندی الزامات عملکردی و غیرعملکردی با استفاده از تحلیل محتوا انجام شد [51،52] و الزامات پرتکرار شناسایی و دستهبندی شدند. برای نمونه، الزامات عملکردی شامل مواردی نظیر یادآوری مصرف دارو، اشتراکگذاری اطلاعات با پزشک، و ثبت اطلاعات دارویی و الزامات غیرعملکردی شامل امنیت اطلاعات، کاربردپذیری و مقیاسپذیری بودند. این الزامات بهعنوان چارچوب ارزیابی استفاده شدند.
ارزیابی برنامهها
راهبرد جستجو: راهبرد جستجو در فروشگاههای برنامه کاربردی از طریق جایگذاری کلمات کلیدی جدول 1 انجام شد و تمام برنامههای کاربردی در حوزه مدیریت دارو تا پایان سال 1402 بررسی شدند. انتخاب عبارات جستجو از طریق توافق میان اعضای پژوهش و همچنین عبارات مورد استفاده در مطالعات پیشین انجام گرفت.
مدیریت دارو شامل مصرف داروهای تجویزی طبق دستور پزشک است که میتواند چالشهایی از جمله فراموش کردن زمان مصرف دارو، احتمال مصرف اشتباه دارو یا دوز مصرفی و تداخل مصرف چند دارو با هم را خصوصا برای بیماراننیازمند مصرف همزمان چندین دارو بههمراه داشته باشد [8،7]. برای پزشکان باتجربه نیز مدیریت زمانبندی موثر داروهای بیماران دارای چندین بیماری مزمن دشوار است و نیازمند ارتقای ارتباط پزشک و بیمار و ارائه آموزشهای مؤثر برای بهبود پایبندی به درمانهای دارویی است [2،3]. به این ترتیب، استفاده از برنامههای مدیریت دارو متناسب با نیازها و شرایط بیماران میتواند به رفع این چالشها کمک کند [9].
با وجود پیشرفتهای فراوان در حوزه تولید برنامههای کاربردی، کیفیت برخی از برنامههای مدیریت دارو همچنان نامشخص است و چالشهایی از جمله کاربردپذیری ضعیف، نقص در حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات کاربران، عدم سازگاری با پلتفرمهای مختلف و محدودیت در دسترسیپذیری آنها مشاهده میشود [10،11]. این چالشها میتوانند منجر به کاهش اعتماد کاربران و ارائهدهندگان مراقبتهای سلامت به این ابزارها و در نتیجه کاهش تأثیر مثبت آنها در فرایند درمان شوند [12]. بنابراین، ارزیابی کیفیت و عملکرد این برنامهها و بررسی دقیقتر الزامات عملکردی و غیرعملکردی آنها ضروری بهنظر می رسد [5]. تاکنون، پژوهشهای زیادی به ارزیابی کیفیت برنامههای مدیریت دارو پرداختهاند [5،9،13]. برخی از مطالعات به بررسی کاربردپذیری از دیدگاه کاربران، اطمینان از امنیت دادهها و حریم خصوصی و ارزیابی سازگاری و دسترسپذیری برنامهها پرداختهاند [2,6,14-17]. این مطالعات به شناسایی بخشی از مشکلات کمک کردهاند ولی نیاز به بررسی جامعتر و دقیقتر به خصوص در زمینه الزامات غیرعملکردی همچنان وجود دارد [18].
بررسی الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو یکی از معیارهای کلیدی برای ارزیابی کیفیت و اثربخشی این برنامهها محسوب میشود [19]. الزامات عملکردی به ویژگیهای اصلی و عملیاتی برنامههای کاربردی اشاره دارند که تضمینکننده اجرای صحیح و دقیق وظایف مختلف هستند ولی الزامات غیرعملکردی به معیارهایی مانند امنیت، سرعت و قابلیت اطمینان مربوط میشوند که نقش مهمی در تجربه کاربری ایفا میکنند. به این ترتیب این دو دسته الزامات در کنار یکدیگر میتوانند نشاندهنده توانمندی یک برنامه کاربردی در برآوردن نیازهای کاربران و ارائه خدمات با کیفیت باشند [2،18].
از جمله مطالعات انجام شده در این حوزه می توان به مرور نظاممند تابی و همکاران[5] اشاره کرد که به شناسایی ویژگیهایی مانند یادآور دارو، جستجوی دارو، امنیت و سازگاری با سیستمعامل برنامههای کاربردی پرداختهاند. کارمودی و همکاران [18] با تمرکز بر کودکان، تجربه کاربری، سرعت پاسخدهی و حریم خصوصی را ارزیابی کردند. دیاز-اسکیت و همکاران [19] نیز کیفیت محتوای سلامت، تعاملپذیری و سازگاری برنامههای کاربردی را برای سالمندان بررسی نمودند. این مطالعات نشان میدهند که موفقیت یک برنامه کاربردی تنها به دارا بودن عملکردهای پایه محدود نمیشود و الزامات غیرعملکردی مانند امنیت، دسترسپذیری و انطباق با نیازهای گروههای خاص نیز نقشی مهم در پذیرش و اثربخشی آن دارند.
بهنظر میرسد مطالعات انجام شده در ایران بهطور خاص به بررسی الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای مدیریت دارو نپرداخته باشند، ازاینرو، هدف از این مطالعه، شناسایی و مقایسه الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو توسعه یافته در ایران بود. نتایج این مطالعه میتواند مبنایی برای توسعه برنامههای کاربردی کارآمدتر و درنتیجه افزایش اعتماد کاربران به این نوع از ابزارهای دیجیتال باشد. همچنین، این یافتهها میتواند به ارائهدهندگان خدمات سلامت کمک کند تا برنامههای مناسبتری برای مدیریت داروهای بیماران انتخاب و استفاده کنند.
روش ها
طراحی مطالعه: این مطالعه در سال ۱۴۰۳ و در دو مرحله انجام شد. در مرحله نخست، مرور دامنه (Scoping review) بهمنظور شناسایی و استخراج الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو انجام شد. در مرحله دوم، از طریق جستجو در فروشگاههای برنامه کاربردی نظیر گوگل پلی استور (Google play store)، بازار و مایکت، برنامههای کاربردی در حوزه مدیریت دارو منتشر شده به زبان فارسی شناسایی شدند. در نهایت، الزامات عملکردی و غیر عملکردی این برنامهها شناسایی و برنامهها بر اساس دارا بودن الزامات و امتیاز کسب شده رتبه بندی شدند.
مرور دامنه: جستجو در پایگاههای پابمد (PubMed)، اسکوپوس (Scopus)، وبافساینس (Web of Science)، پروکوئست (ProQuest )، گوگل اسکالر (Google Scholar) و پایگاههای
فارسی مانند مگایران و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی برای مقالات منتشرشده بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ انجام شد. در راهبرد جستجو از عملگرهای (AND و OR) برای ترکیب واژگان استفاده شد (پیوست 1).
مطالعاتی واجد شرایط ورود به مطالعه بودند که به زبان فارسی یا انگلیسی منتشر شده بودند، دسترسی به متن کامل آنها امکانپذیر بود و به بررسی، طراحی یا ارزیابی برنامههای کاربردی مبتنی بر تلفن همراه در حوزه مدیریت دارو از دیدگاه کاربر (بیمار یا مراقب) پرداخته بودند. این مطالعات میتوانستند کمی، کیفی یا ترکیبی باشند و الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای مورد نظر را بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم گزارش کرده باشند. در مقابل، مطالعاتی حذف شدند که تمرکز آنها صرفاً بر توسعه فنی یا زیرساختی برنامههای کاربردی بدون بررسی تجربه کاربر بود یا کاربران اصلی آنها کارکنان خدمات درمانی بودند. همچنین، مقالاتی که به برنامههای کاربردی مرتبط با بیماریهای خاص (مانند دیابت یا سرطان) میپرداختند و فاقد تعمیمپذیری به حوزه عمومی مدیریت دارو بودند، در این مطالعه لحاظ نشدند. نامه به سردبیر، دستورالعمل سازمانی، گزارشهای غیررسمی یا مرور روایتی بدون روش مشخص نیز از تحلیل نهایی حذف شدند. دستهبندی الزامات عملکردی و غیرعملکردی با استفاده از تحلیل محتوا انجام شد [51،52] و الزامات پرتکرار شناسایی و دستهبندی شدند. برای نمونه، الزامات عملکردی شامل مواردی نظیر یادآوری مصرف دارو، اشتراکگذاری اطلاعات با پزشک، و ثبت اطلاعات دارویی و الزامات غیرعملکردی شامل امنیت اطلاعات، کاربردپذیری و مقیاسپذیری بودند. این الزامات بهعنوان چارچوب ارزیابی استفاده شدند.
ارزیابی برنامهها
راهبرد جستجو: راهبرد جستجو در فروشگاههای برنامه کاربردی از طریق جایگذاری کلمات کلیدی جدول 1 انجام شد و تمام برنامههای کاربردی در حوزه مدیریت دارو تا پایان سال 1402 بررسی شدند. انتخاب عبارات جستجو از طریق توافق میان اعضای پژوهش و همچنین عبارات مورد استفاده در مطالعات پیشین انجام گرفت.
جدول 1. کلمات کلیدی مورد استفاده در فروشگاههای برنامههای کاربردی
| فروشگاه برنامه کاربردی | کلمات کلیدی جستجو شده | تعداد کل برنامههای کاربردی بازیابی شده |
| گوگل پلی استور | یادآور دارو، مدیریت دارو، ردیابی دارو | 50 |
| بازار | یادآور دارو، مدیریت دارو ، ردیابی دارو | 82 |
| مایکت | یادآور دارو، مدیریت دارو ، ردیابی دارو | 85 |
معیارهای ورود و خروج برنامههای کاربردی: پس از جستجو در فروشگاههای بازار، مایکت و گوگل پلی، دو پژوهشگر بهصورت مستقل اطلاعات برنامههای بازیابی شده را از قسمت توضیحات فروشگاه بررسی کردند. برنامههای فاقد شرایط از ادامه بررسی حذف شدند. اختلاف نظر میان دو محقق توسط پژوهشگر سوم بررسی و حل و فصل شد. معیارهای ورود و انتخاب برنامههای کاربردی عبارت بودند از کاربران هدف (مانند بیمار، مراقبین سلامت و خانواده بیمار)، هدف اصلی تولید برنامهها (مدیریت مصرف دارو) و برنامههایی که به زبان فارسی بودند. برنامههای غیر فارسی، برنامههای ایجاد شده برای ارائهدهندگان مراقبت سلامت، و برنامههای تولید شده با با هدف فروش دارو (داروخانه برخط) از مطالعه خارج شدند.
چکلیست ارزیابی: چکلیست الزامات عملکردی و غیرعملکردی بر اساس مرور متون در مرحله اول پژوهش طراحی شد. موارد چکلیست بهصورت سوالات دوگزینهای (بلی/خیر) طراحی شده بودند. بهمنظور بررسی روایی محتوایی چکلیست، سه نفر از متخصصان حوزه انفورماتیک پزشکی نظرات تخصصی خود را ارائه دادند و مواردی در نسخه نهایی باقی ماند که توسط حداقل دو نفر از آنها ضروری تشخیص داده شده بودند. برای ارزیابی پایایی چکلیست، سه نفر از متخصصان فناوری اطلاعات سلامت و انفورماتیک پزشکی بهصورت مستقل آن را بر روی پنج برنامه آزمایشی اجرا کردند. شاخص توافق بین ارزیابان 81/0 بود.
فرایند انتخاب برنامه: پس از شناسایی و دانلود برنامههای کاربردی مدیریت دارو، سه نفر از متخصصین فناوری اطلاعات سلامت و انفورماتیک پزشکی با استفاده از چکلیست این برنامهها را بررسی و تحلیل کردند. در مواردی که میان ارزیابان اختلاف نظر وجود داشت، جلسهای مشترک برگزار شد و با بحث و تبادل نظر، نتیجه نهایی تعیین شد.
استخراج و تحلیل دادهها: دادههای مربوط به الزامات عملکردی و غیرعملکردی هر یک از برنامههای کاربردی با استفاده چکلیست استخراج و ثبت شد. این دادهها با بررسی وجود یا عدم وجود هر ویژگی بر اساس مشاهده مستقیم برنامههای کاربردی، تعامل با رابط کاربری و بررسی گزینههای امنیتی و فنی درون برنامه انجام گرفت. معیارهایی مانند سرعت پاسخدهی، کاربردپذیری، امنیت، و مقیاسپذیری بر مبنای تجربه کاربری سه ارزیاب و توافق نهایی ارزیابی شدند. در مواردی که یک الزام عملکردی شامل چند مؤلفه بود (مانند ثبت دادههای بالینی که شامل علائم، نتایج آزمایشگاهی و وضعیتهای پزشکی است)، معیار تصمیمگیری بهصورت وجود حداقل یکی از مؤلفههای اصلی در عملکرد برنامه تعیین شده بود. بهعبارتی، اگر برنامه کاربردی حداقل یکی از اجزای کلیدی تعریفشده برای آن الزام را پوشش میداد (مثلاً امکان ثبت قند خون یا فشار خون در مورد ثبت علائم بالینی)، گزینه "بله" برای آن الزام ثبت میشد. این تصمیم بر مبنای رویکرد اجماعی سه ارزیاب و با هدف ایجاد یکدستگی در کدگذاری اتخاذ شد و در صورت نیاز، در جلسات بررسی اختلافنظر بهطور شفاف مورد بحث قرار گرفت.
بهمنظور کمیسازی عملکرد برنامهها، یک روش امتیازدهی ساده بر اساس برآوردهشدن الزامات عملکردی و غیرعملکردی تدوین شد. در مجموع، نه معیار عملکردی و هشت معیار غیرعملکردی در نظر گرفته شدند. به هر معیار تحققیافته، امتیاز یک تعلق گرفت و در غیر این صورت امتیاز صفر ثبت شد. امتیاز عملکردی و غیرعملکردی هر برنامه از طریق جمع امتیازات مربوط به معیارهای متناظر بهدست آمد و امتیاز نهایی از مجموع دو بخش محاسبه شد.
رتبهبندی برنامههای کاربردی: هر یک از برنامههای کاربردی شناساییشده بر اساس میزان تحقق الزامات عملکردی و غیرعملکردی تعریفشده در چکلیست، در دستههای مشخصی (از تحقق کامل تا عدم تحقق) طبقهبندی شدند. سپس، برای هر برنامه، الگوی وجود یا فقدان هر الزام استخراج و با سایر برنامهها مقایسه شد تا نقاط قوت و ضعف مشترک و تفاوتهای کلیدی شناسایی شود. این مقایسه به تفکیک هر الزام، هم در بعد عملکردی و هم غیرعملکردی انجام گرفت و نتایج در قالب جداول گزارش شد.
یافته ها
الزامات عملکردی و غیرعملکردی شناساییشده از مرور متون: مرور دامنه انجامشده منجر به شناسایی نه الزام عملکردی و هشت الزام غیرعملکردی شد که بهعنوان چارچوب ارزیابی برنامهها در این مطالعه بهکار رفتند. تعریف و توصیف هر الزام در جدول ۲ ارائه شده است.
چکلیست ارزیابی: چکلیست الزامات عملکردی و غیرعملکردی بر اساس مرور متون در مرحله اول پژوهش طراحی شد. موارد چکلیست بهصورت سوالات دوگزینهای (بلی/خیر) طراحی شده بودند. بهمنظور بررسی روایی محتوایی چکلیست، سه نفر از متخصصان حوزه انفورماتیک پزشکی نظرات تخصصی خود را ارائه دادند و مواردی در نسخه نهایی باقی ماند که توسط حداقل دو نفر از آنها ضروری تشخیص داده شده بودند. برای ارزیابی پایایی چکلیست، سه نفر از متخصصان فناوری اطلاعات سلامت و انفورماتیک پزشکی بهصورت مستقل آن را بر روی پنج برنامه آزمایشی اجرا کردند. شاخص توافق بین ارزیابان 81/0 بود.
فرایند انتخاب برنامه: پس از شناسایی و دانلود برنامههای کاربردی مدیریت دارو، سه نفر از متخصصین فناوری اطلاعات سلامت و انفورماتیک پزشکی با استفاده از چکلیست این برنامهها را بررسی و تحلیل کردند. در مواردی که میان ارزیابان اختلاف نظر وجود داشت، جلسهای مشترک برگزار شد و با بحث و تبادل نظر، نتیجه نهایی تعیین شد.
استخراج و تحلیل دادهها: دادههای مربوط به الزامات عملکردی و غیرعملکردی هر یک از برنامههای کاربردی با استفاده چکلیست استخراج و ثبت شد. این دادهها با بررسی وجود یا عدم وجود هر ویژگی بر اساس مشاهده مستقیم برنامههای کاربردی، تعامل با رابط کاربری و بررسی گزینههای امنیتی و فنی درون برنامه انجام گرفت. معیارهایی مانند سرعت پاسخدهی، کاربردپذیری، امنیت، و مقیاسپذیری بر مبنای تجربه کاربری سه ارزیاب و توافق نهایی ارزیابی شدند. در مواردی که یک الزام عملکردی شامل چند مؤلفه بود (مانند ثبت دادههای بالینی که شامل علائم، نتایج آزمایشگاهی و وضعیتهای پزشکی است)، معیار تصمیمگیری بهصورت وجود حداقل یکی از مؤلفههای اصلی در عملکرد برنامه تعیین شده بود. بهعبارتی، اگر برنامه کاربردی حداقل یکی از اجزای کلیدی تعریفشده برای آن الزام را پوشش میداد (مثلاً امکان ثبت قند خون یا فشار خون در مورد ثبت علائم بالینی)، گزینه "بله" برای آن الزام ثبت میشد. این تصمیم بر مبنای رویکرد اجماعی سه ارزیاب و با هدف ایجاد یکدستگی در کدگذاری اتخاذ شد و در صورت نیاز، در جلسات بررسی اختلافنظر بهطور شفاف مورد بحث قرار گرفت.
بهمنظور کمیسازی عملکرد برنامهها، یک روش امتیازدهی ساده بر اساس برآوردهشدن الزامات عملکردی و غیرعملکردی تدوین شد. در مجموع، نه معیار عملکردی و هشت معیار غیرعملکردی در نظر گرفته شدند. به هر معیار تحققیافته، امتیاز یک تعلق گرفت و در غیر این صورت امتیاز صفر ثبت شد. امتیاز عملکردی و غیرعملکردی هر برنامه از طریق جمع امتیازات مربوط به معیارهای متناظر بهدست آمد و امتیاز نهایی از مجموع دو بخش محاسبه شد.
رتبهبندی برنامههای کاربردی: هر یک از برنامههای کاربردی شناساییشده بر اساس میزان تحقق الزامات عملکردی و غیرعملکردی تعریفشده در چکلیست، در دستههای مشخصی (از تحقق کامل تا عدم تحقق) طبقهبندی شدند. سپس، برای هر برنامه، الگوی وجود یا فقدان هر الزام استخراج و با سایر برنامهها مقایسه شد تا نقاط قوت و ضعف مشترک و تفاوتهای کلیدی شناسایی شود. این مقایسه به تفکیک هر الزام، هم در بعد عملکردی و هم غیرعملکردی انجام گرفت و نتایج در قالب جداول گزارش شد.
یافته ها
الزامات عملکردی و غیرعملکردی شناساییشده از مرور متون: مرور دامنه انجامشده منجر به شناسایی نه الزام عملکردی و هشت الزام غیرعملکردی شد که بهعنوان چارچوب ارزیابی برنامهها در این مطالعه بهکار رفتند. تعریف و توصیف هر الزام در جدول ۲ ارائه شده است.
جدول 2. الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامه های کاربردی مدیریت دارو
| نوع الزام | جزییات الزامات | تعریف | منابع |
| الزامات عملکردی | تبادل اطلاعات با ارائهدهنده مراقبت سلامت | فرایندی که در آن اطلاعات مرتبط با وضعیت بالینی و درمانی بیمار از طریق سیستمهای دیجیتالی یا پلتفرمهای تلفن همراه میان بیمار و ارائهدهنده خدمات سلامت (پزشک، پرستار، داروساز و غیره) به اشتراک گذاشته میشود. | ]2,31[ |
| ارسال هشدار و یادآوری دارویی | ویژگی که به کاربران یادآوریهای خودکار برای مصرف بهموقع داروها را از طریق اعلانهای تلفن همراه یا پیامک ارائه میدهد و از این طریق به بهبود تبعیت دارویی کمک میکند. | [2،6،9،32] | |
| ارائه اطلاعات دارویی | فرایند ارائه اطلاعات دقیق و بهروز درباره داروها شامل دستور مصرف، عوارض جانبی، تداخلات دارویی و هشدارهای مرتبط با هر دارو به کاربران. | ]35-33 [ | |
| مدیریت داروهای مصرفی | مدیریت داروهای مصرفی به کاربران امکان میدهد داروهای تجویز شده خود را ثبت نمایند، تغییرات مربوط به آنها را پیگیری کنند و مصرف داروها را مطابق زمانبندی تعیینشده مدیریت نمایند. این ویژگی معمولاً شامل ایجاد فهرست داروها، تنظیم یادآور برای زمان مصرف، و ثبت سوابق مصرف دارو میشود. هدف اصلی از این ویژگی، ارتقای نظم در مصرف دارو، کاهش فراموشی و افزایش پایبندی دارویی بیماران است. | ]38-36[ | |
| همگام سازی | فرایندی که طی آن دادههای کاربر بین دستگاهها یا سرویسهای مختلف (مانند تلفن همراه، تبلت، سیستمهای ابری) بهطور خودکار بهروز رسانی و یکپارچه میشوند. | ]5،39[ | |
| ایجاد پروفایل کاربر | فرایند ثبت اطلاعات هویتی و ایستای سلامت نظیر نام، سن، جنس، سوابق بیماری، حساسیتها و داروهای مصرفی با هدف شخصیسازی خدمات و تنظیمات برنامه کاربردی بر اساس ویژگیهای فردی هر کاربر است. | ]2،35[ | |
| اطلاع دادن به نزدیکان بیمار | ویژگی که اطلاعات مرتبط با وضعیت سلامت بیمار (مانند یادآوری مصرف دارو یا تغییر در وضعیت سلامت) را به اعضای خانواده یا نزدیکان بیمار ارسال میکند. | ]3،33،40[ | |
| ثبت دادههای بالینی کاربر | فرایندی برای ورود اطلاعات پویای سلامت مانند علائم حیاتی (فشار خون، قند خون، ضربان قلب)، نتایج آزمایشها یا وضعیتهای پزشکی جاری با هدف پایش مستمر وضعیت سلامت و ارتقاء تصمیمگیری بالینی است. | ]15،31،40[ | |
| گزارش عوارض جانبی | این ویژگی به کاربران اجازه میدهد هرگونه عارضه جانبی ناشی از مصرف دارو را به سیستم گزارش کنند تا به اطلاع ارائهدهندگان خدمات سلامت یا مقامات ذیربط برسد. | ]2،41[ | |
| غیر عملکردی | کاربردپذیری | میزان سهولت و کارایی استفاده از یک برنامه کاربردی توسط کاربران به نحوی که بتوانند با کمترین تلاش به اهداف خود در استفاده از برنامه دست یابند. | ]2،9[ |
| امنیت اطلاعات | مجموعهای از سیاستها و فناوریها که برای حفاظت از اطلاعات کاربران در برابر دسترسی غیرمجاز، سرقت یا سوءاستفاده طراحی شدهاند. | ]42[ | |
| حفظ حریم خصوصی | اطمینان از اینکه اطلاعات شخصی و پزشکی کاربران تنها با رضایت خود آنها جمعآوری و استفاده میشوند و این اطلاعات از دسترسیهای غیرمجاز محافظت میشود. | ]43،44[ | |
| دسترسپذیری | میزان توانایی یک برنامه کاربردی برای ارائه خدمات به تمام کاربران، از جمله افراد با ناتوانیهای جسمی، حسی یا شناختی. | ]17،45[ | |
| سازگاری | قابلیت یک برنامه برای عملکرد صحیح در محیطها یا پلتفرمهای مختلف (مانند سیستمعامل و دستگاههای متفاوت) بدون نیاز به تغییرات اساسی. | [17,46] |
جدول 2. ادامه
| نوع الزام | جزییات الزامات | تعریف | منابع |
| غیر عملکردی | مقیاسپذیری | توانایی یک سیستم برای مدیریت افزایش تعداد کاربران، دادهها یا درخواستها، بدون کاهش عملکرد یا نیاز به بازنگریهای اساسی در ساختار را مقیاسپذیری میگویند. | ]3،14[ |
| سرعت پاسخدهی | مدت زمانی که طول میکشد تا یک برنامه کاربردی پس از دریافت یک درخواست از کاربر به آن پاسخ دهد یا نتیجهای ارائه کند. | ]3،15،47[ | |
| قابلیت اطمینان | توانایی سیستم در ارائه خدمات پایدار و مداوم بدون خرابی یا اختلال، به نحوی که کاربران بتوانند به عملکرد صحیح آن اعتماد کنند. | [14] |
خصوصیات برنامههای کاربردی بررسی شده: در جستجوی اولیه فروشگاههای بازار و مایکت و پلی استور، 217 برنامه کاربردی یافت شد که از این میان تنها 11 برنامه مطابق با معیارهای ورود انتخاب و ارزیابی شدند. برنامههای کاربردی شناسایی شده عبارت بودند از اطلاعات دارویی (مرجع دارو و بیماری) [20]، یادآور دارو [21]، دارویاد [22]، دوز ایمن داروها [23]، این دارو چیه؟ [24]، الودارو [25]، دارونت [26]، دارویاب [27]، داروخانه فارسی(دکتر طاهری) [28]، راحت دارو [29]، داروخانه بنفش [30]. همه برنامهها رایگان و بدون تبلیغات یا خریدهای درون برنامهای بودند. اهداف طراحی برنامههای کاربردی متفاوت بود و این تفاوت هدف، نقش تعیینکنندهای در نوع و تعداد الزامات عملکردی و غیرعملکردی داشت. برخی از برنامههای کاربردی با تمرکز بر آموزش و اطلاعرسانی دارویی توسعه یافته بودند،ولی برخی دیگر بهمنظور افزایش پایبندی دارویی کاربران و ویژگیهایی نظیر یادآوری زمان مصرف دارو را لحاظ کرده بودند. گروهی از برنامهها نیز برای تسهیل ارتباط بین بیماران و ارائهدهندگان خدمات سلامت طراحی شده بودند و امکان ثبت و پایش اطلاعات بالینی مانند علائم حیاتی را فراهم میساختند. همچنین، برخی برنامههای کاربردی چندمنظوره بودند و ترکیبی از اهداف آموزشی، درمانی و مدیریتی را دنبال میکردند. جزئیات دستهبندی برنامهها بر اساس اهداف آنها در جدول 3 اشاره شده است. همچنین شکل 1، فرایند انتخاب و بررسی برنامههای کاربردی را نشان میدهد.
جدول 3. دستهبندی اهداف برنامههای کاربردی بررسی شده
| هدف | برنامه کاربردی |
| آموزش و اطلاعرسانی دارویی | این دارو چیه؟ [24]، دارویاب [27]، اطلاعات دارویی (مرجع دارو و بیماری) [20] |
| پایبندی دارویی | یادآور دارو [21]، دارویاد [22] |
| تسهیل ارتباط بین بیماران و ارائهدهندگان خدمات سلامت | الودارو [25]، راحت دارو [29] |
| ترکیبی از اهداف آموزشی، درمانی و مدیریتی | داروخانه فارسی(دکتر طاهری) [28]، داروخانه بنفش [30] |
شکل 1. فرایند انتخاب برنامههای کاربردی
الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی: از نظر الزامات عملکردی، بیشترین فراوانی مربوط به الزامات همگامسازی و ارائه اطلاعات دارویی و برنامه آموزشی (82 درصد، تعداد نُه برنامه کاربردی) بود. در هیچکدام از برنامهها امکان ایجاد پروفایل کاربری وجود نداشت و امکان تعامل کاربر با متخصص سلامت در سه برنامه مشاهده شد. بیش از نیمی از برنامهها (72 درصد، تعداد هشت برنامه کاربردی) دارای امکان جستجوی دارو بر اساس دستهبندیهای خاص و یا به ترتیب حروف الفبا و تعدادی از برنامهها (حدود 63 درصد، تعداد هفت برنامه کاربردی) دارای امکان ارسال یادآور و هشدار دارویی به کاربر بودند. امکان ثبت فهرست دارویی به همراه دوز مصرفی، شیوه و تناوب مصرف، توصیههای دارویی به کاربران و تعیین تداخلات دارویی در شش برنامه کاربردی (54 درصد) داخلی وجود داشت. تعداد چهار برنامه کاربردی (36 درصد) دارای امکان گزارش عوارض جانبی داروها و ردیابی مصرف دارو بودند. اشتراکگذاری دادهها (27 درصد، سه برنامه کاربردی)، اطلاع دادن به نزدیکان بیمار(18 درصد، دو برنامه کاربردی) و ثبت دادههای بالینی کاربر(9 درصد، یک برنامه کاربردی) به ترتیب کمترین الزامات عملکردی در نظر گرفته شده در برنامههای کاربردی مدیریت دارو بودند. جدول 4 جزئیات مقایسه الزامات عملکردی و غیر عملکردی در برنامههای کاربردی بررسی شده را نشان میدهد.
از نظر الزامات غیرعملکردی، در تمام برنامههای کاربردی، ویژگی کاربردپذیری (اعم از رابط کاربری مناسب، ساده و کاربرپسند) و قابلیت سازگاری (امکان اجرا در سیستمهای عامل مختلف و تلفن همراه و تبلت) رعایت شده بود. ویژگی دسترسپذیری جهت استفاده کاربران با تواناییهای مختلف و با درنظر گرفتن سنین مختلف، فقط در برنامه کاربردی "این دارو چیه؟" در نظر گرفته نشده بود. تعداد نه مورد از برنامههای کاربردی از نظر متخصصان شرکتکننده در مطالعه دارای قابلیت اطمینان و سرعت پاسخدهی مناسب بودند و تعداد شش مورد از آنها قابلیت مقیاسپذیری و توانایی مدیریت چندین کاربر را داشتند. از میان برنامههای بررسی شده تنها چهار مورد (36 درصد) از برنامههای کاربردی موجود امکان برقراری امنیت اطلاعات کاربران را داشته و فقط سه مورد از آنها (27 درصد) از حریم خصوصی کاربران محافظت میکردند که از میان الزامات مقایسه شده، این ویژگی کمترین فراوانی را در میان الزامات غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو به خود اختصاص میداد.
رتبهبندی برنامههای کاربردی: رتبهبندی برنامههای کاربردی مدیریت دارو از نظر الزامات عملکردی نشان داد که برنامه "راحت دارو" با کسب 8 امتیاز از حداکثر 9 امتیاز بیشترین امتیاز را کسب کرد و برنامه کاربردی "یادآور دارو" و "دارو یاد" با کسب امتیاز 3 کمترین رتبه را در میان برنامهها کاربردی به خود اختصاص دادند. رتبهبندی برنامههای کاربردی مدیریت دارو از نظر الزامات غیرعملکردی نیز نشان میدهد که برنامه "دوز ایمن دارو" و "دارو یاد" با کسب 8 امتیاز رتبه اول را در بین برنامههای کاربردی مدیریت دارو کسب کردند و برنامه کاربردی "این دارو چیه؟ "با کسب امتیاز 3 کمترین رتبه را در میان برنامههای کاربردی را به خود اختصاص داد.
با در نظر گرفتن 17 امتیاز کلی برای الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو، برنامه راحت دارو (امتیاز 15)، دارونت (12 امتیاز)، دوز ایمن داروها (12 امتیاز) بیشترین الزامات را در نظر گرفته
بودند. برنامههای این دارو چیه؟ (8 امتیاز) و برنامه یادآور دارو ( 8 امتیاز) کمترین الزامات مطرح شده در مطالعات را در برنامه خود گنجانده بودند. در رتبهبندی درونگروهی برنامههای کاربردی مدیریت دارو بر اساس هدف طراحی، نتایج به تفکیک در سه گروه 1) اطلاعرسانی دارویی، 2) یادآوری و مدیریت دارو و 3) برنامههای کاربردی چندمنظوره دستهبندی شدند. در گروه اطلاعرسانی دارویی، داروخانه بنفش با 10 امتیاز، دارویاب، اطلاعات دارویی و داروخانه فارسی (دکتر طاهری) هرکدام با 9 امتیاز و این دارو چیه؟ با ۸ امتیاز قرار گرفتند. در گروه یادآوری و مدیریت دارو، برنامه کاربردی راحت دارو با ۱۵ امتیاز در رتبه اول قرار داشت، دارویاد و الودارو هرکدام به ترتیب با ۱۱ و 10 امتیاز در جایگاه دوم و یادآور دارو با ۸ امتیاز در جایگاه سوم بودند. در گروه برنامههای کاریردی چندمنظوره، دوز ایمن داروها و دارونت هر دو با ۱۲ امتیاز بالاترین امتیاز را به خود اختصاص دادند.
بحث
نتایج این پژوهش حاکی از آن است که برنامههای کاربردی مدیریت دارو مبتنی بر تلفن همراه که در داخل کشور توسعه یافتهاند، تاحدودی توانستهاند به الزامات عملکردی اصلی پاسخ دهند. از مهمترین ویژگیهای مشترک این برنامهها میتوان به ارائه اطلاعات معتبر دارویی و آموزش نحوه صحیح مصرف دارو اشاره کرد. همچنین، برخی از این برنامهها ویژگیهای اضافی مانند اشتراکگذاری دادهها با ارائهدهندگان خدمات سلامت، امکان تعامل با پزشکان، ارسال یادآوریها و هشدارهای مصرف دارو و جستجوی داروها را نیز فراهم کردهاند. با این وجود، مواردی همچون ثبت دادههای بالینی و اطلاعرسانی به نزدیکان بیمار کمتر مورد توجه قرار گرفته بودند. بررسیها نشان میدهد که بیشتر برنامههای کاربردی داخلی شامل اطلاعات جامعی درباره داروها مانند نام، دوز مصرفی، مکانیسم اثر، موارد مصرف و عوارض جانبی هستند ]48[. این اطلاعات در قالبی ساده و قابل دسترس برای کاربران ارائه شده و امکان افزودن داروهای جدید به فهرست داروها نیز وجود دارد. طبقهبندی داروها بر اساس حروف الفبا یا نوع دارو، استفاده از این برنامهها را برای کاربران تسهیل میکند ]41،48[. همچنین، تحقیقات اخیر نشان میدهند که برنامههای مدیریت دارو باید بهطور مداوم بهروزرسانی شوند تا با نیازهای متغیر کاربران و پیشرفتهای روزافزون علمی همگام باشند. این بهروزرسانیها میتوانند شامل افزودن ویژگیهای جدید، بهبود رابط کاربری و افزایش امنیت اطلاعات باشند [53]
از ویژگیهای کلیدی این برنامههای کاربردی، ارسال یادآورها و هشدارهای مرتبط با مصرف دارو میباشد. این ویژگی به بهبود نظم و دقت مصرف داروها کمک میکند و به جلوگیری از بروز اشتباهات دارویی، بهویژه خطر تداخلات دارویی منجر میشود ]12[. هچنین، مطالعات مختلف بر لزوم ارائه آموزش و پشتیبانی جهت برقراری ارتباط مستقیم با پزشک و به اشتراکگذاری دادهها تأکید دارند، زیرا این امکانات باعث بهبود تعامل بیمار با پزشک و ارتقای کیفیت روند درمان بیماران میشوند. از طرفی، هرچقدر میزان ارتباط میان ارائهدهنده مراقبت سلامت و کاربر بیشتر باشد، انگیزه بیماران برای مدیریت داروهای مصرفیشان افزایش مییابد، بهعبارتی کاربران به پشتیبانی برنامهها باور پیدا میکنند و این مهم فقط با قابلیت تعامل برنامهها امکانپذیر است ]49،56[. بااینحال، بررسیها نشان میدهد که در برنامههای کاربردی داخلی، این ویژگی بهطور کامل پیادهسازی نشده است و تنها در تعداد محدودی از برنامهها وجود دارد. امکان ایجاد حساب کاربری و ثبت اطلاعات شخصی و بالینی کاربران نیز در برخی از برنامههای کاربردی فراهم شده است. این ویژگی به بیماران کمک میکند تا با ایجاد پروفایل شخصی، اطلاعات جمعیت شناختی، بالینی، رژیم دارویی و غذایی، حساسیتها، سوابق مصرف دارو و سوابق پزشکی خود، داروهای در حال مصرف را وارد برنامه کنند و از این طریق روند مصرف داروهای خود را پیگیری نمایند. این اطلاعات میتواند برای پزشکان در ارائه درمانهای مناسب و دقیقتر بسیار مفید باشند ]2،6،9[. بااینوجود، بسیاری از برنامهها تمرکز اصلی خود را بر ارائه اطلاعات دارویی قرار دادهاند و امکانات مدیریتی کمتری دارند.
در خصوص الزامات غیرعملکردی، برنامههای کاربردی داخلی معمولاً در زمینههایی چون کاربردپذیری، قابلیت اطمینان و سازگاری عملکرد خوبی از خود نشان دادهاند. بیشتر برنامهها دارای رابطهای کاربری ساده و قابل فهم بودند که دسترسی به اطلاعات را برای کاربران آسان میکرد. بااینحال، الزامات مهمی همچون امنیت اطلاعات و حفظ حریم خصوصی که از الزامات کلیدی برنامههای سلامت دیجیتال به شمار میروند، در بسیاری از این برنامهها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
مطالعات نشان میدهند که بسیاری از افراد متمایل به برقراری ارتباط چهره به چهره با پزشک یا مشاور خود هستند و ترجیح میدهند که اطلاعات مربوط به داروهای خود و نحوه مصرف آنها را مستقیم از پزشک بپرسند و سوالات مربوط به احتمال تداخل دارو با داروی دیگر، یا نگرانی در مورد حساسیتهای احتمالی ناشی از مصرف یکسری از داروها را از زبان پزشک خود بشنوند تا اینکه از صفحه تلفن همراه بخوانند، چون علاوه بر اینکه در ارتباط مستقیم میتوانند بهراحتی اطلاعات مورد نیاز خود را از ارائهدهنده خدمت دریافت کنند، دیگر نیازی به نوشتن، تایپ کردن، وارد کردن داروها و اطلاعات شخصی در نرمافزار یا برنامه کاربردی ندارند. بنابراین، نیاز است که در تولید چنین برنامههایی به طراحی رابط کاربری آسان، جذاب و مطابق با نیازهای کاربران توجه شود [51،54،55،56]. علاوهبراین، بسیاری از افرادی که چندین دارو مصرف میکنند، افرادی
مسن هستند که به خاطر بالارفتن سن، با مشکلاتی مانند پیرچشمی، نزدیک بینی و غیره مواجه میشوند که این مسئله هم لزوم توجه به الزامات غیر عملکردی علیالخصوص طراحی رابط کاربری قوی و مناسب با نیاز این افراد را میطلبد [57].
علاوه بر موارد گفته شده، نتایج حاصل از مرور متون نشان داد که بهکارگیری و رعایت استانداردهای امنیتی و پروتکلهای حفظ حریم خصوصی بهویژه در بطن و زیرساخت برنامههای کاربردی از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا این برنامهها اطلاعات شخصی، دموگرافیکی و بالینی کاربران را ذخیره، پردازش و بازیابی میکنند [2،16،53[. بسیاری از مطالعات نشان دادهاند که کاربران باید از طریق لایههای امنیتی مناسب بر اطلاعات شخصی خود کنترل داشته باشند و برنامهها باید از پروتکلهای رمزنگاری برای محافظت از دادهها استفاده کنند ]5،44[. بهعبارتی، امکان تعامل و بهاشتراکگذاری دادهها از طریق برنامههای کاربردی نگرانیهایی را در رابطه با حفظ حریم خصوصی دادهها بههمراه دارد که رعایت مقررات حفظ حریم خصوصی و توسعه رابطهای کاربری استاندارد برای ادغام بهتر دادهها میتواند کاربرد آنها را در محیطهای بالینی افزایش و مراقبت از بیمار را بهبود دهد [58]. بررسیها نشان میدهد که در برنامههای کاربردی داخلی، این الزامات بهطور کامل رعایت نمیشود و برخی از برنامهها فاقد سازوکارهای مناسب برای حفظ حریم خصوصی کاربران هستند.
قابلیت اطمینان و سازگاری بهعنوان دو عامل مهم در بهبود تجربه کاربری و افزایش اعتماد کاربران به برنامههای کاربردی مطرح هستند ]2[. برنامههای کاربردی با قابلیت اطمینان بالا باعث افزایش رضایتمندی کاربران و کاهش اشتباهات دارویی میشوند]50[. وجود چنین ویژگیهایی در برنامهها به کاربر این اطمینان را میدهد که برنامه زمانی مشاوره دارویی را با پزشک یا ارائهدهنده خدمات بهداشتی خود از طریق این درگاهها تنظیم کند، ارتباط در زمان تعیین شده برقرار شود، پزشک از زمان تعیین شده اطلاع داشته باشد و یا پزشک از طریق ارسال پیام به بیمار خود زمان ملاقات را تغییر دهد. به این ترتیب برنامهریزی زمان مشاوره صورت میگیرد و طرفین با اطمینان خاطر میتوانند به برنامه اعتماد و بهراحتی از آن استفاده کنند [51]. همچنین، سازگاری این برنامهها با دستگاهها و سیستمهای عامل مختلف به بهبود دسترسپذیری و کارایی آنها کمک میکند ]46[.
در نهایت، میتوان گفت که بسیاری از برنامههای کاربردی مدیریت دارو تولید داخل کشور برخی از الزامات عملکردی و غیرعملکردی را پوشش دادهاند ولی هیچیک از این برنامهها بهطور کامل تمام این الزامات را برآورده نمیکنند. با توجه به اینکه برنامههای کاربردی مدیریت دارو با اهداف متفاوتی مانند آموزش، یادآوری مصرف دارو، یا ثبت اطلاعات درمانی طراحی شدهاند انتظار نمیرود که تمام آنها از الزامات عملکردی و غیرعملکردی یکسانی برخوردار باشند. بنابراین، فقدان یک ویژگی مشخص در یک برنامه الزاماً به معنای ضعف آن نیست و باید در چارچوب هدف و کارکرد اصلی آن برنامه تفسیر شود.
جدول4. مقایسه الزامات عملکردی و غیر عملکردی برنامههای کاربردی مدیریت دارو
محدودیتها
پژوهش حاضر با برخی از محدودیتها همراه بود که ممکن است بر تفسیر و تعمیمپذیری نتایج تاثیر بگذارد. در این پژوهش، فقط برنامههای کاربردی رایگان مبتنی بر سیستم عامل اندروید موجود در سه مارکت اصلی (گوگلپلی، کافهبازار و مایکت) بررسی شدند؛ بنابراین برنامههای کاربردی مبتنی بر iOS یا برنامههای کاربردی که فقط در وبسایت شرکتها یا مارکتهای فرعی منتشر شده بودند، ممکن است از قلم افتاده باشند. همچنین، برنامههای کاربردی دارای خرید درونبرنامهای نیز بهدلیل عدم دسترسی کامل به ویژگیها از مطالعه کنار گذاشته شدند. سوم، ویژگیهای فنی مانند حجم برنامه کاربردی، نسخه مورد نیاز اندروید و قابلیت اجرا بهصورت آفلاین یا آنلاین که ممکن است بر تصمیمگیری کاربران تأثیرگذار باشند، بررسی نشدند. یکی از محدودیتهای این مطالعه ارزیابی صحت و بهروز بودن اطلاعات دارویی موجود در برنامهها بود که صرفا بر اساس اطلاعات برنامه ارزیابی شد و از داروساز بالینی بهعنوان ارزیاب مستقل استفاده نشد. بنابراین، بررسی این معیار صرفاً بر اساس اطلاعات عمومی و رایج دارویی و قضاوت بر پایه منابع غیرتخصصی انجام شد. این موضوع ممکن است بر دقت نهایی ارزیابی در این زمینه تأثیر گذاشته باشد. در نهایت، نبود استانداردهای رسمی و یکپارچه ملی برای برنامههای مدیریت دارو در ایران، مقایسه نتایج این پژوهش با مطالعات بینالمللی را دشوار کرد.
پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی از دادههای واقعی کاربران استفاده شود و ارزیابیها با در نظر گرفتن شاخصهای گستردهتر و استانداردهای فنی انجام شود تا نتایج جامعتری بهدست آید. با توجه به این محدودیتها، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی، شاخصهای بیشتری برای ارزیابی برنامههای مدیریت دارو در نظر گرفته شوند تا نتایج دقیقتر و جامعتری حاصل شود. همچنین، انجام تحقیقات بیشتر در خصوص بررسی نیازهای دقیق کاربران و ارزیابی عملکرد این برنامهها در مقایسه با استانداردهای جهانی میتواند به پیشرفتهای آتی در این حوزه کمک کند.
نتیجهگیری
بررسیها و تحلیلهای انجامشده در این پژوهش نشان دادند برنامههای کاربردی مدیریت دارو که در داخل کشور تا حدودی توانستهاند الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدنظر کاربران را برآورده سازند ولی کاستیهایی نیز در برخی از جنبهها وجود دارد. بسیاری از این برنامهها با تمرکز بر ارائه اطلاعات دقیق و معتبر دارویی و فراهمسازی امکاناتی همچون یادآوری مصرف دارو و ارائه توصیههای مرتبط با مصرف صحیح داروها با هدف کمک به کاربران برای بهبود فرایند مدیریت داروهای خود ایجاد شدهاند. بااینحال، ضعفهایی در برخی الزامات کلیدی همچون امکان ثبت دادههای بالینی، برقراری ارتباط مستقیم با پزشک و حفظ حریم خصوصی کاربران مشاهده شد که نیازمند توجه بیشتری از سوی توسعهدهندگان این برنامهها است. همچنین، در زمینه الزامات غیرعملکردی، برنامههای کاربردی داخلی در زمینههای کاربردپذیری و قابلیت اطمینان عملکرد مناسبی داشتند ولی نیاز به بهبود در زمینه امنیت اطلاعات و سازگاری با استانداردهای جهانی احساس میشود. ازاینرو، برای ارتقای کیفیت این برنامهها، توسعهدهندگان باید به بهبود ویژگیهای امنیتی، افزایش تعامل با ارائهدهندگان خدمات سلامت و ارتقای قابلیتهای مدیریتی توجه کنند. علاوهبراین، ایجاد زیرساختهای مناسب برای پیادهسازی استانداردهای بینالمللی در حوزه امنیت و حفاظت از حریم خصوصی یکی از ضرورتهای اصلی برای توسعه این برنامهها است.
نتایج این پژوهش میتواند بهعنوان یک چارچوب کاربردی برای توسعهدهندگان برنامههای کاربردی و نرمافزارهای سلامت در ایران مورد استفاده قرار گیرد تا با بهرهگیری از یافتههای مطالعه حاضر، برنامههای مدیریت دارو را بهبود بخشند و با تطبیق با نیازهای کاربران، کارایی و اثربخشی این ابزارها را افزایش دهند.
پیوست آنلاین: راهبرد جستجو
اعلانها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.IUMS.REC.1400.790 اخذ شده از کمیته اخلاق دانشگاه
علوم پزشکی ایران انجام شد. در تمامی مراحل پژوهش، اصول اخلاقی شامل حفظ محرمانگی اطلاعات هویتی و بالینی شرکتکنندگان رعایت گردید.
حمایت مالی: این پژوهش بدون حمایت مالی انجام شده است.
تضاد منافع: نویسندگان اظهار میدارند تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: ساناز ملکزاده: مفهومسازی، طراحی مطالعه، گردآوری دادهها، روششناسی، اعتبارسنجی، تحلیل دادهها، مدیریت دادهها، نگارش–پیشنویس، نگارش–بازبینی و ویرایش، تأیید نهایی. هاله آیتاللهی: مفهومسازی، گردآوری دادهها، طراحی مطالعه، سرپرستی مطالعه، نگارش، بازبینی و ویرایش، نظارت، مدیریت پروژه، روششناسی، اعتبارسنجی، تأیید نهایی. اسماعیل تونی: نگارش–بازبینی و ویرایش، اعتبارسنجی، روششناسی، گردآوری دادهها، تأیید نهایی. تمام نویسندگان نسخه نهایی مقاله را مطالعه و تأیید کردهاند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به دادهها: دادهها از طریق درخواست از نویسنده مسئول در دسترس خواهند بود.
استفاده از هوش مصنوعی: در این مطالعه از ابزارهای هوش مصنوعی برای نگارش مقاله استفاده نشده است.
قدردانی: این مطالعه با حمایت دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام شد.
پژوهش حاضر با برخی از محدودیتها همراه بود که ممکن است بر تفسیر و تعمیمپذیری نتایج تاثیر بگذارد. در این پژوهش، فقط برنامههای کاربردی رایگان مبتنی بر سیستم عامل اندروید موجود در سه مارکت اصلی (گوگلپلی، کافهبازار و مایکت) بررسی شدند؛ بنابراین برنامههای کاربردی مبتنی بر iOS یا برنامههای کاربردی که فقط در وبسایت شرکتها یا مارکتهای فرعی منتشر شده بودند، ممکن است از قلم افتاده باشند. همچنین، برنامههای کاربردی دارای خرید درونبرنامهای نیز بهدلیل عدم دسترسی کامل به ویژگیها از مطالعه کنار گذاشته شدند. سوم، ویژگیهای فنی مانند حجم برنامه کاربردی، نسخه مورد نیاز اندروید و قابلیت اجرا بهصورت آفلاین یا آنلاین که ممکن است بر تصمیمگیری کاربران تأثیرگذار باشند، بررسی نشدند. یکی از محدودیتهای این مطالعه ارزیابی صحت و بهروز بودن اطلاعات دارویی موجود در برنامهها بود که صرفا بر اساس اطلاعات برنامه ارزیابی شد و از داروساز بالینی بهعنوان ارزیاب مستقل استفاده نشد. بنابراین، بررسی این معیار صرفاً بر اساس اطلاعات عمومی و رایج دارویی و قضاوت بر پایه منابع غیرتخصصی انجام شد. این موضوع ممکن است بر دقت نهایی ارزیابی در این زمینه تأثیر گذاشته باشد. در نهایت، نبود استانداردهای رسمی و یکپارچه ملی برای برنامههای مدیریت دارو در ایران، مقایسه نتایج این پژوهش با مطالعات بینالمللی را دشوار کرد.
پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی از دادههای واقعی کاربران استفاده شود و ارزیابیها با در نظر گرفتن شاخصهای گستردهتر و استانداردهای فنی انجام شود تا نتایج جامعتری بهدست آید. با توجه به این محدودیتها، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی، شاخصهای بیشتری برای ارزیابی برنامههای مدیریت دارو در نظر گرفته شوند تا نتایج دقیقتر و جامعتری حاصل شود. همچنین، انجام تحقیقات بیشتر در خصوص بررسی نیازهای دقیق کاربران و ارزیابی عملکرد این برنامهها در مقایسه با استانداردهای جهانی میتواند به پیشرفتهای آتی در این حوزه کمک کند.
نتیجهگیری
بررسیها و تحلیلهای انجامشده در این پژوهش نشان دادند برنامههای کاربردی مدیریت دارو که در داخل کشور تا حدودی توانستهاند الزامات عملکردی و غیرعملکردی برنامههای کاربردی مدنظر کاربران را برآورده سازند ولی کاستیهایی نیز در برخی از جنبهها وجود دارد. بسیاری از این برنامهها با تمرکز بر ارائه اطلاعات دقیق و معتبر دارویی و فراهمسازی امکاناتی همچون یادآوری مصرف دارو و ارائه توصیههای مرتبط با مصرف صحیح داروها با هدف کمک به کاربران برای بهبود فرایند مدیریت داروهای خود ایجاد شدهاند. بااینحال، ضعفهایی در برخی الزامات کلیدی همچون امکان ثبت دادههای بالینی، برقراری ارتباط مستقیم با پزشک و حفظ حریم خصوصی کاربران مشاهده شد که نیازمند توجه بیشتری از سوی توسعهدهندگان این برنامهها است. همچنین، در زمینه الزامات غیرعملکردی، برنامههای کاربردی داخلی در زمینههای کاربردپذیری و قابلیت اطمینان عملکرد مناسبی داشتند ولی نیاز به بهبود در زمینه امنیت اطلاعات و سازگاری با استانداردهای جهانی احساس میشود. ازاینرو، برای ارتقای کیفیت این برنامهها، توسعهدهندگان باید به بهبود ویژگیهای امنیتی، افزایش تعامل با ارائهدهندگان خدمات سلامت و ارتقای قابلیتهای مدیریتی توجه کنند. علاوهبراین، ایجاد زیرساختهای مناسب برای پیادهسازی استانداردهای بینالمللی در حوزه امنیت و حفاظت از حریم خصوصی یکی از ضرورتهای اصلی برای توسعه این برنامهها است.
نتایج این پژوهش میتواند بهعنوان یک چارچوب کاربردی برای توسعهدهندگان برنامههای کاربردی و نرمافزارهای سلامت در ایران مورد استفاده قرار گیرد تا با بهرهگیری از یافتههای مطالعه حاضر، برنامههای مدیریت دارو را بهبود بخشند و با تطبیق با نیازهای کاربران، کارایی و اثربخشی این ابزارها را افزایش دهند.
پیوست آنلاین: راهبرد جستجو
اعلانها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.IUMS.REC.1400.790 اخذ شده از کمیته اخلاق دانشگاه
علوم پزشکی ایران انجام شد. در تمامی مراحل پژوهش، اصول اخلاقی شامل حفظ محرمانگی اطلاعات هویتی و بالینی شرکتکنندگان رعایت گردید.
حمایت مالی: این پژوهش بدون حمایت مالی انجام شده است.
تضاد منافع: نویسندگان اظهار میدارند تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: ساناز ملکزاده: مفهومسازی، طراحی مطالعه، گردآوری دادهها، روششناسی، اعتبارسنجی، تحلیل دادهها، مدیریت دادهها، نگارش–پیشنویس، نگارش–بازبینی و ویرایش، تأیید نهایی. هاله آیتاللهی: مفهومسازی، گردآوری دادهها، طراحی مطالعه، سرپرستی مطالعه، نگارش، بازبینی و ویرایش، نظارت، مدیریت پروژه، روششناسی، اعتبارسنجی، تأیید نهایی. اسماعیل تونی: نگارش–بازبینی و ویرایش، اعتبارسنجی، روششناسی، گردآوری دادهها، تأیید نهایی. تمام نویسندگان نسخه نهایی مقاله را مطالعه و تأیید کردهاند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به دادهها: دادهها از طریق درخواست از نویسنده مسئول در دسترس خواهند بود.
استفاده از هوش مصنوعی: در این مطالعه از ابزارهای هوش مصنوعی برای نگارش مقاله استفاده نشده است.
قدردانی: این مطالعه با حمایت دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام شد.
نوع مقاله: مروری |
موضوع مقاله:
مدیریت اطلاعات سلامت
دریافت: 1403/11/12 | پذیرش: 1404/7/15 | انتشار: 1404/7/28
دریافت: 1403/11/12 | پذیرش: 1404/7/15 | انتشار: 1404/7/28
پیوست [PDF 107 KB] (20 دریافت)
فهرست منابع
1. Bailey SC, Belter LT, Pandit AU, Carpenter DM, Carlos E, Wolf MS. The availability, functionality, and quality of mobile applications supporting medication self-management. Journal of the American Medical Informatics Association. 2014;21(3):542-6. [DOI:10.1136/amiajnl-2013-002232]
2. Farhadyar K, Safdari R. Medication management systems using m-health technology: a literature review. Payavard Salamat. 2018;11(6):704-14. [In persian] Available from: http://payavard.tums.ac.ir/article-1-6441-en.html
3. Silva R, Rico-González M, Lima R, Akyildiz Z, Pino-Ortega J, Clemente FM. Validity and reliability of mobile applications for assessing strength, power, velocity, and change-of-direction: a systematic review. Sensors (Basel, Switzerland). 2021;21(8), 2623. [DOI:10.3390/s21082623]
4. Grindrod KA, Li M, Gates A. Evaluating user perceptions of mobile medication management applications with older adults: a usability study. JMIR Mhealth and Uhealth. 2014;2(1): e11. [DOI:10.2196/mhealth.3048]
5. Tabi K, Randhawa AS, Choi F, Mithani Z, Albers F, Schnieder M, et al. Mobile apps for medication management: Review and analysis. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2019;7(9): e13608. [DOI:10.2196/13608]
6. Farhadyar K, Safdari R, Behpajooh A. User goals extraction for a mhealth-based medication management system for individuals with visual impairment. European Journal of Biomedical Informatics. 2018;14(4):39-52. Available from: https://www.ejbi.org/abstract/user-goals-extraction-for-a-mhealthbased-medication-management-system-for-individuals-with-visual-impairment-4697.html [DOI:10.24105/ejbi.2018.14.4.7]
7. Cross AJ, Elliott RA, Petrie K, Kuruvilla L, George J. Interventions for improving medication-taking ability and adherence in older adults prescribed multiple medications. The Cochrane Database of Systematic Review. 2020;5(5):Cd012419. [DOI:10.1002/14651858.CD012419.pub2]
8. Chanane N. The use of mobile technology in addressing medication adherence: a mixed methods study. [PhD thesis].[ New Zealand]: Auckland University of Technology; 2021. Available from: https://digitalnz.org/records/49844593/the-use-of-mobile-technology-in-addressing-medication-adherence-a-mixed-met
9. Farhadyar K, Safdari R, Behpajooh A, Nematollahi I. Assistive medication management system for users with visual impairment. Studies in Health Technology and Informatics.2018; 249: 53-60. https://ebooks.iospress.nl/publication/49171 [DOI:10.3233/978-1-61499-868-6-53]
10. Tian M, Zheng J, Luo R, Chen S, Petrovic D, Redfern J, et al. Mhealth interventions for health system strengthening in China: A systematic review. Journal of Medical Internet ResearchMhealth Uhealth. 2017;5(3):e32. [DOI:10.2196/mhealth.6889]
11. Azevedo AR, de Sousa HM, Monteiro JA, Lima AR. Future perspectives of Smartphone applications for rheumatic diseases self-management. Rheumatology International. 2015;35(3):419-31. [DOI:10.1007/s00296-014-3117-9]
12. Williamson SS, Gorman PN, Jimison HB. A mobile/web app for long distance caregivers of older adults: functional requirements and design implications from a user centered design process. Proceeding of the AMIA Annual Symposium; 2014 Nov 14.p.1960-9. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4419890/
13. Kumar DS, Prakash B, Chandra SBS, Kadkol PS, Arun V, Thomas JJ. An android smartphone-based randomized intervention improves the quality of life in patients with type 2 diabetes in Mysore, Karnataka, India. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research and Reviews. 2020;14(5):1327-32. [DOI:10.1016/j.dsx.2020.07.025]
14. Chew S, Lai PSM, Ng CJ. Usability and utility of a mobile app to improve medication adherence among ambulatory care patients in Malaysia: qualitative study. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2020;8(1):e15146. [DOI:10.2196/15146]
15. Shellmer DA, Dew MA, Mazariegos G, Devito DA. Development and field testing of teen pocket path (®), a mobile health application to improve medication adherence in adolescent solid organ recipients. Pediatric Transplantation. 2016;20(1):130-40. [DOI:10.1111/petr.12639]
16. Botella F, Borras F, Mira JJ. editors. Safer virtual pillbox: Assuring medication adherence to elderly patients. Proceedings of the 3rd ACM mobihoc workshop on pervasive wireless healthcare; 2013 Jul 29; New York, USA: Association for Computing Machinery;2013. Availvable from: [DOI:10.1145/2491148.2491155]
17. Thomson MJ, Lok SA, Tapper EB. Optimizing medication management for patients with cirrhosis: Evidence-based strategies and their outcomes. Liver International. 2018;38(11):1882-90. [DOI:10.1111/liv.13892]
18. Carmody JK, Denson LA, Hommel KA. Content and usability evaluation of medication adherence mobile applications for use in pediatrics. Journal of Pediatric Psychology. 2019;44(3):333-42. [DOI:10.1093/jpepsy/jsy086]
19. Diaz-Skeete YM, McQuaid D, Akinosun AS, Ekerete I, Carragher N, Carragher L. Analysis of apps with a medication list functionality for older adults with heart failure using the mobile app rating scale and the IMS institute for healthcare informatics functionality score: Evaluation study. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2021;9(11): e30674.
BestEver. Etelaat daroo (Drug and Disease Reference)[app]. 2.25. Iran[Updated 2023 Nov 11 Cited 2023 Dec 25]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.ara.illdrugdiclitle [DOI:10.2196/30674]
20. Mahdi Shekari.Yadavar Daroo[app]. 1.0. Iran[Updated 2021 Apr 9;Cited 2022 Aug 10]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/teamqitalach.pillapp
21. Partsilicon. Darooyad.[app]. 1.10-bazaar. Iran [Updated 2025 Jul 3;Cited 2022 Jul 7]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.silicon.daruyad
22. Tamirgah Takhasosi Hamrah.Doze imen daroo[app]. 1.5.100. Iran. [Updated 2017 Aug 20 Cited 2022 Jul 4 ] Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/ir.doze.masrafe.daroha.d01
23. Alipour. In daroo chiye?[app].1.6.Iran.[Updated 2017 Sep 20 Cited 2023 Jun 10] Available from::Myket. https://myket.ir/app/ir.hooshima.anvadaroo
24. Orod. Alodaro[app]. 2.10.Isfahan:Iran.[Updated 2024 Jan 11 Cited 2023 Sep 1] Available from:: Myket. https://myket.ir/app/com.AbrishamTech.alodarou
25. Tejarate electronic Hamrah Pardaz. Daroonet.[app]. 1.2.8.Tehran:Iran[Updated 2020 Jun 4 Cited 2022 Jan 23]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.hpec.darochiclient
26. DaneshBonyanEksireDaneshAsia. Daroo yab[app]. 1.5.1.Isfahan:Iran.[updated 2025 Jun 25 Cited 2023 Jul 9]. Available from::Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.darooyab.med
27. Darookhaneh Farsi (Dr. Taheri)[app]. 5. Iran[Updated 2024 Feb 6 Cited 2023 Jan 23]. Available from:: Myket. https://myket.ir/app/com.ara.illdrugdiclitle
ProfiShop. Rahat Daroo[app]. 1.2.0. Tehran: Iran.[Updated 2021 Nov 20 [DOI:10.52547/jmp.20.77.1]
28. Cited 2022 Aug 9]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.softremedy.rahatdaroo
29. Spread. Darookhaneh banafsh[app].4.1.Tehran:Iran.[updated 2014 Jan 10 [DOI:10.18869/acadpub.vacres.1.1.10]
30. Cited 2025 Jul 9]. Available from:: Bazar. https://cafebazaar.ir/app/com.hamed.drugpro
31. Marcolino MS, Oliveira JAQ, D'Agostino M, Ribeiro AL, Alkmim MBM, Novillo-Ortiz D. The impact of mhealth interventions: systematic review of systematic reviews. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2018;6(1):e23. [DOI:10.2196/mhealth.8873]
32. El-Gayar O, Timsina P, Nawar N, Eid W. Mobile applications for diabetes self-management: status and potential. Journal of Diabetes Science Technology. 2013;7(1):247-62. [DOI:10.1177/193229681300700130]
33. Wong ZS, Siy B, Da Silva Lopes K, Georgiou A. Improving patients' medication adherence and outcomes in nonhospital settings through eHealth: systematic review of randomized controlled trials. Journal of Medical Internet Research. 2020;22(8):e17015. [DOI:10.2196/17015]
34. Senoo K, Miki T, Ohkura T, Iwakoshi H, Nishimura T, Shiraishi H, et al. A smartphone app to improve oral anticoagulation adherence in patients with atrial fibrillation: prospective observational study. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2022;10(1): e30807. [DOI:10.2196/30807]
35. McCarthy T, Lucia P, Reyes A, Azcarraga J. Medication management application to assist older adults with the indications, contraindications, and drug-drug interactions of prescribed drugs. Proceeding of DLSU Research Congress; 2021 Jul 7 to 9, De La Salle University, Manila, Philippines. Available from: https://www.dlsu.edu.ph/wp-content/uploads/pdf/conferences/research-congress-proceedings/2021/HCT-07.pdf
36. Hakami AM, Almutairi B, Alanazi AS, Alzahrani MA. Effect of mobile apps on medication adherence of type 2 diabetes mellitus: a systematic review of recent studies. Cureus. 2024;16(1):e51791. [DOI:10.7759/cureus.51791]
37. He J, Chen J, Li Q, Yang Z, Liang H, wang L, et al. Application of family-involved smart medication management system in rural-dwelling middle-aged and older adult participants with chronic diseases: management of chronic diseases in rural areas. Medicine (Baltimore). 2022;101(45):1-22. [DOI:10.1097/MD.0000000000031662]
38. Majithia AR, Erani DM, Kusiak CM, Layne JE, Lee AA, Colangelo FR, et al. Medication optimization among people with type 2 diabetes participating in a continuous glucose monitoring-driven virtual care program: prospective study. Journal of Medical Internet Research Formative Research. 2022;6(4): e31629. [DOI:10.2196/31629]
39. Kjos AL, Vaughan AG, Bhargava A. Impact of a mobile app on medication adherence and adherence-related beliefs in patients with type 2 diabetes. Journal of the American Pharmacists Association. 2019;59(2S):S44-51. [DOI:10.1016/j.japh.2018.12.012]
40. Grindrod K, Boersema J, Waked K, Smith V, Yang J, Gebotys C. Locking it down: the privacy and security of mobile medication apps. Canadian Pharmacists Journal. 2016;150(1):60-6. [DOI:10.1177/1715163516680226]
41. Ferreira F, Almeida N, Rosa A, Oliveira A, Teixeira A, Pereira JC, editors. Multimodal and adaptable medication assistant for the elderly: a prototype for interaction and usability in smartphones. Proceeding of the 8th Iberian Conference on Information Systems and Technologies (CISTI); 2013 Jun 19; Lisobia, Portugal: IEEE. Available from: https://ieeexplore.ieee.org/document/6615867
42. Li L. Patient medication self-management mobile application. Computing Research Association. 2011:1-4. Available from: http://archive2.cra.org/Activities/craw_archive/dmp/awards/2011/Li/img/paper/FinalPaper.pdf
43. Panayides A, Eleftheriou I, Pantziaris M. Open-source telemedicine platform for wireless medical video communication. International Journal of Telemedicine and Applications. 2013: 20:457491. [DOI:10.1155/2013/457491]
44. Turakhia M, Sundaram V, Smith SN, Ding V, Michael Ho P, Kowey PR, et al. Efficacy of a centralized, blended electronic, and human intervention to improve direct oral anticoagulant adherence: smartphones to improve rivaroxaban adherence in atrial fibrillation (smartadhere) a randomized clinical trial. American Heart Journal. 2021;237:68-78. [DOI:10.1016/j.ahj.2021.02.023]
45. Nedovic T, Umeri Sali N, Denecke K. Supporting blind and visually impaired persons in managing their medication. In german medical data sciences: shaping change-creative solutions for innovative medicine. Studies in Health Technology and Informatics. 2019:189-96. [DOI:10.3233/SHTI190826]
46. McBride CM, Morrissey EC, Molloy GJ. Patients' experiences of using smartphone apps to support self-management and improve medication adherence in hypertension: qualitative study. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2020;8(10): e17470. [DOI:10.2196/17470]
47. Ali EE, Chan SS, Poh HY, Susanto YA, Suganya T, Leow JL, et al. Design considerations in the development of app-based oral anticancer medication management systems: a qualitative evaluation of pharmacists' and patients' perspectives. Journal of Medical Systems. 2019;43(3):63. [DOI:10.1007/s10916-019-1168-x]
48. Baxter C, Carroll JA, Keogh B, Vandelanotte C. Assessment of mobile health Apps using built-in smartphone sensors for diagnosis and treatment: systematic survey of apps listed in international curated health app libraries. Journal of Medical Internet Research Mhealth Uhealth. 2020;8(2): e16741. [DOI:10.2196/16741]
49. Apidi NA, Murugiah MK, Muthuveloo R, Soh YC, Caruso V, Patel R, Ming LC. Mobile medical applications for dosage recommendation, drug adverse reaction, and drug interaction: review and comparison. Therapeutic Innovation & Regulatory Science. 2017;51(4):480-5. [DOI:10.1177/2168479017696266]
50. Silva BM LI, Marques MB, Rodrigues JJ, Proenca ML., editor A mobile health application for outpatients medication management. In 2013 IEEE International Conference on Communications (ICC); 2013 Jun 9: IEEE. [DOI:10.1109/ICC.2013.6655256]
51. Parsaei Z, Jangi M., Tahmasebian S, Ehteshami, A. Functional and nonfunctional requirements of virtual clinic mobile applications: a systematic review. International Journal of Telemedicine and Applications. 2024; 7800321. [DOI:10.1155/2024/7800321]
52. Chung L, do Prado Leite JCS. On non-functional requirements in software engineering. In: Borgida AT, Chaudhri VK, Giorgini P, Yu ES, editors. Conceptual modeling: foundations and applications: essays in honor of John Mylopoulos. Berlin, Heidelberg: Springer; 2009. p. 363-79. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-02463-4_19 [DOI:10.1007/978-3-642-02463-4_19]
53. Catindoy VO, Remot DB, Cabral SJL, Honor SO, Palaña JAA, Quijano YMC, editors. Medication reminder and tracker application. 2024 Seventh International Conference on Vocational Education and Electrical Engineering (ICVEE), Malang, Indonesia, 2024, p.341-347. doi: [DOI:10.1109/ICVEE63912.2024.10823699]
54. Mallow JA, Theeke LA, Long DM, Whetsel T, Theeke E, Mallow BK. Study protocol: mobile improvement of self-management ability through rural technology (mI SMART). SpringerPlus, 4, 423. [DOI:10.1186/s40064-015-1209-y]
55. Burton L, Rush KL, Smith MA, Davis S, Echeverria RP, Hidalgo LS, Görges M. Empowering patients through virtual care delivery: qualitative study with micropractice clinic patients and health care providers. Journal of Medical Internert Research Formative Research, 6(4), e32528. [DOI:10.2196/32528]
56. 56 Fereidooni M, Toni E, Toni E, Ayatollahi H. Application of virtual reality for supportive care in cancer patients: a systematic review. Supportive Care in Cancer. 2024;32:570. [DOI:10.1007/s00520-024-08763-1]
57. Li J, Me RC, Ahmad FA, Zhu Q. Investigating the application of IoT mobile app and healthcare services for diabetic elderly: a systematic review. PloS One, 20(4): e0321090. [DOI:10.1371/journal.pone.0321090]
58. Paneerselvam GS, Lua PL, Chooi WH, Rehman IU, Goh KW, Ming LC. Effectiveness of mobile apps in improving medication adherence among chronic kidney disease patients: systematic review. Journal of Medical Internet Research, 27, e53144. [DOI:10.2196/53144]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
