مقدمه: امروزه پژوهش به عنوان یکی از اساسی‌ترین زیر ساخت‌های توسعه و پیشرفت کشور‌ها محسوب می‌شود. پژوهش‌های هدفمند علاوه بر پاسخگویی به نیازهای جامعه از انجام پژوهش‌های تکراری و اتلاف وقت، منابع و انرژی جلوگیری می‌کنند و اگر به تولید اطلاعات علمی منجر شود می‌تواند به عنوان یکی از شاخص‌های رشد و توسعه یافتگی جوامع تلقی شود.[1] اهمیت تولید اطلاعات علمی و نقش انکار ناپذیر آن در توسعه پایدار تا بدان حد است که بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا حجم عظیمی از سرمایه‌های ملی خود را صرف توسعه پژوهش و مؤسسات پژوهشی می‌نمایند. علاوه بر این، افزایش گرایش عموم به فعالیت‌های علمی که منجر به تولید اطلاعات علمی می‌شوند، نشان از اهمیت اطلاعات علمی در توسعه و پیشرفت کشورها دارد. ایجاد رشته ای به نام "علم سنجی" در دهه هفتاد میلادی نیز مؤید همین نکته است.[2] یکی از رسالت‌ها و فعالیت‌های دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی تسهیل و گسترش فرایند تولید اطلاعات و انجام پژوهش مبتنی بر نیازهای اساسی جامعه می‌باشد.[3،4] ارزشیابی کمّی یافته‏های علمی حاصل از فعالیت‌های پژوهشی، مسئولان و برنامه‏ریزان را یاری می‌نماید تا بتوانند با هزینه کمتر، بیشترین استفاده را از منابع مالی و انسانی برده و از آن در بهینه‏سازی ساختار اقتصادی ـ اجتماعی کشور بهره جویند. علم‏سنجی از جمله راه کارهایی است که می‏تواند به توازن بودجه و هزینه‏های اقتصادی کمک کرده و از این طریق، کارایی تحقیقات را افزایش دهد. علاوه بر این، بررسی تولید علم، ابزار مناسبی برای سیاست گزاری و برنامه‏ریزی صحیح و شناخت وضعیت گذشته فراهم آورده و موجب هدفدار کردن حرکت‌های علمی و تعیین اولویت‌های پژوهشی و در کنار آن منجر به شناسایی نقاط ضعف و کمبودهای موجود در تولید اطلاعات علمی می‌شود. امروزه بررسی کمی برونداد علمی به ویژه مقالات پژوهشی یکی از مهمترین شاخص‌های پژوهش و تولید علم شناخته می‌شود. یکی از کارامد ترین شیوه‌های بررسی برونداد علمی و بالطبع وضعیت کلی پژوهش، استفاده از مطالعات علم سنجی با بررسی مقالات نمایه شده در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر است. در این نوع از مطالعات، اندازه گیری کمی تولیدات علمی می‌تواند تا حدودی مشخص کند که فراوانی پژوهش‌های هر کشور، هر نهاد، هر رشته علمی و هر فرد و روند آن چگونه است، پژوهشگران چه زمینه‌ها و سؤالاتی را برای پژوهش خود بر می‌گزینند و چه زمینه‌ها و چه سؤالاتی مورد غفلت واقع می‌شود، پژوهش‌ها را چه کسانی، چه نهاد‌هایی و در چه مراکزی انجام می‌دهند، این پژوهش‌ها از نظر مالی چقدر حمایت می‌شوند و اثرگذاری آن‌ها بر محیط‌های علمی چگونه است.[5] از آنجا که سالانه سهم گسترده ای از بودجه پژوهشی کشور به مؤسسات و مراکز پژوهشی اختصاص می‌یابد، بررسی و تحلیل مستمر فعالیت‌های پژوهشی این مؤسسات می‌تواند یکی از گام‌های مهم در شناسایی نیازهای اساسی کشور تلقی شود که در جهت‏دهی و تعریف پژوهش‌های آتی نقشی محوری دارد. با توجه به کاربردهای روزافزون علم سنجی در ارزیابی و سنجش تولیدات علمی پژوهشگران، هدف از مطالعه حاضر سنجش تولیدات علم انستیتو پاستور ایران، به عنوان یکی از بزرگ ترین و با سابقه ترین مؤسسات تحقیقاتی مستقل در حوزه علوم پزشکی کشور، با استفاده از روش علم سنجی در طول 36 سال گذشته (1973-2009 میلادی) می‌باشد.

روش کار

 پژوهش حاضر با استفاده از روش‌های علم سنجی انجام شده است. منبع گردآوری داده‌ها پایگاه اطلاعاتیScience Citation Index Expanded (SCIE) است. این پایگاه توسط مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) عرضه می شود و یکی از پایگاه‌های مهم در مطالعات علم سنجی به شمار می آید. جامعه این پ‍ژوهش عبارت است از کلیه مقالات نمایه شده در پایگاه استنادی SCIE در حوزه‌های علوم پزشکی از ابتدا تا پایان سال 2009 میلادی که وابستگی سازمانی نویسندگان آن‌ها انستیتو پاستور ایران ذکر شده است. برای استخراج مدارک نمایه شده از ایران در حوزه‌های پزشکی از نام ایران و انستیتو پاستور در فیلد address استفاده شد. بعد از محدود کردن زمان، با استفاده از بخش subject area، هر حوزه پزشکی انتخاب و رکورد‌های مربوط به هر حوزه در فایل شخصی ذخیره گردید. جمع آوری اطلاعات در محیط اینترنت و از طریق رابط وب آو ساینس(Web Of Science(WOS)) انجام گرفت. داده‌های تحقیق پس از استخراج از پایگاه SCIE وارد نرم‌‌افزارHistcite گردید. در انتها برای عملیات آمار توصیفی و تحلیلی از نرم‌افزار‌های2007 Excel و SPSS 17 استفاده شد. یافته‌ها در این مطالعه، تعداد مستندات علمی نویسندگان انستیتو پاستور ایران در پایگاه اطلاعاتی WOS برابر با 847 رکورد تا پایان سال 2009 می‌باشد. 823 رکورد به زبان انگلیسی (97.05درصد)، 22 رکورد به زبان فرانسه (2.59درصد)، یک رکورد به زبان فارسی و دو رکورد به زبان ترکی می‌باشد. بیشترین سهم تولید علم مربوط به مقالات پژوهشی با 73.3درصد می‌باشد. در مجموع 4574 نویسنده در تولید این 847 مقاله همکاری داشته اند؛ به بیان دیگر به طور میانگین بیش از 5 نفر در تألیف هر مقاله مشارکت داشته اند. الف) روند تولید علم انستیتو پاستور ایران طی 36 سال یافته‌ها نشان می‌دهد که تا قبل از سال 1999 تولید علم این سازمان کم بوده بطوریکه سالانه کمتر از 10 رکورد منتشر می‌شده است و در عین حال در سال‌های 1991 و 1970 تا 1973 تولیدات علمی انستیتو برابر با صفر بوده است. بیشترین میزان تولید علم مربوط به سال 2008 با بیش از 190 رکورد می‌باشد. شتاب تولیدات علمی در فاصله زمانی سال‌های 2009-2005 بالاست و تعداد مدارک از 36 رکورد در سال 2004 به دوبرابر در سال 2005 افزایش می‌یابد. در این میان بیشترین تولیدات علمی مربوط به حوزه بیماری‌های عفونی با 120 رکورد(14.2درصد)، میکروب شناسی با 90 رکورد(10.6درصد)و بهداشت عمومی، حرفه ای و محیط با 86 رکورد(10.2درصد) می‌باشد. تعداد کل استناد به مقالات انستیتو پاستور ایران تا پایان سال 2009 برابر با 4397 استناد است. بنابراین به طور متوسط هر مقاله 5.19 استناد دریافت کرده است. با توجه به تعداد مقالات منتشر شده و تعداد استنادهای دریافتی، شاخص هیرش (H-Index) انستیتو پاستور ایران برابر با 27 محاسبه شد به این معنی که نویسندگان انستیتو پاستور ایران تاکنون حداقل 27 مقاله منتشر کرده اند که هریک حداقل 27 استناد دریافت کرده اند. بیشترین میزان استنادات دریافتی به ترتیب مربوط به سال‌های 2009و 2008 با 889 و 675 استناد می‌باشد. بیشترین میزان استناد دریافتی مربوط به حوزه داروسازی و داروشناسی با 53 استناد و ایمونولوژی با 52 استناد می‌باشد. بالاترین میانگین استناد به مقالات مربوط به حوزه زیست شناسی و پس از آن مربوط به علم مواد می‌باشد. ب)میزان همکاری‌های ملی و بین المللی در حوزه علوم پزشکی از بین مؤسسات بین المللی همکار در تألیف مقالات می‌توان به انستیتو پاستور فرانسه با 198 مقاله در طی مدت مورد مطالعه اشاره کرد. بیشترین همکاری ملی در تألیف مقالات مربوط به دانشگاه علوم پزشکی تهران با 75 مقاله، دانشگاه تهران با 42 و دانشگاه تربیت مدرس با 35 مقاله می‌باشد. بیشترین میزان استناد به مقالات نویسندگان انستیتو پاستور ایران مربوط به نویسندگانی از کشورهای فرانسه با 27 استناد و ایالات متحده با 19 استناد می‌باشد.

 بحث

تعداد تولیدات علمی انستیتو پاستور ایران تا پایان سال 2009 برابر با 847 رکورد می‌باشد که از همکاری بیش از 4574 نویسنده حاصل شده است. شاخص همکاری علمی به ازای هر مقاله برابر با 5.4 است. میزان همکاری علمی پژوهشگران ایرانی در حوزه علوم پزشکی در مدلاین برابر با 3.4 گزارش شده است[9] که نشان دهنده مشارکت نسبتاً بیشتر نویسندگان انستیتو پاستور ایران در تألیف مقالات علمی در مقایسه با دیگر نویسندگان حوزه علوم پزشکی کشور می‌باشد. با توجه به اینکه تعداد کل تولیدات علمی کشور در حوزه علوم پزشکی تا پایان سال 2007 میلادی برابر با 11901 رکورد می‌باشد. سهم انستیتو پاستور ایران از مجموع تولیدات علمی کشور تا پایان سال 2007 برابر با 3.9درصد بر آورد می‌شود. طبق یافته‌های "حسن زاده"، انستیتو پاستور ایران به عنوان مؤسسه ای مستقل از دانشگاه در 10 حوزه علوم پزشکی به عنوان یکی از مؤسسات پژوهشی فعال و پیشرو در کشور محسوب می‌شود.[7] بررسی روند تولیدات علمی انستیتو پاستور ایران در سال‌های مورد بررسی نشان می‌دهد که تولیدات علمی نویسندگان انستیتو پاستور ایران در فاصله سال‌های 2009-2005 بطور چشمگیری افزایش یافته و تقریباً دوبرابر شده است. این افزایش بطوری نسبی همگام با رشد فراگیر تولیدات علمی کشور در حوزه‌های پزشکی در سال‌های اخیر (2003 به بعد) و افزایش روند تولید علم در دنیا بوده است. همزمان با افزایش تولیدات علمی نویسندگان ایرانی انستیتو پاستور ایران در فاصله زمانی 2009-2005 میزان استنادات دریافتی به مقالات نیز شتاب بیشتری به خود گرفته است به طوری که از 250 استناد در سال 2005 به 889 استناد تا پایان سال 2009 رسیده است که تقریبا 3.5 برابر افزایش داشته است. میانگین استناد به تولیدات علمی انستیتو پاستور ایران در سال 2005 برابر با 5/3 و تا پایان سال 2009 برابر با 5.7 می‌باشد. به طور کلی می‌توان نتیجه گیری کرد که تولیدات علم انستیتو پاستور ایران در حال افزایش است که ادامه این روند به عوامل مختلفی چون افزایش همکاری‌های علمی ملی و بین المللی، افزایش زیر ساخت‌های پژوهشی همانند تعداد پژوهشگران متخصص، افزایش بودجه فعالیت‌های پژوهشی و برگزاری دوره‌های آموزش شیوه‌های نگارش مقالات علمی و ... وابسته است. انستیتو پاستور ایران یکی از مؤسسات پژوهشی پیشرو در تولید اطلاعات علمی در کشور محسوب می‌شود. رشد تولیدات علمی نویسندگان ایرانی در انستیتو پاستور ایران همگام با دیگر پژوهشگران ایرانی امید بخش آینده ای روشن در افزایش حضور اثربخش پژوهشگران ایرانی در عرصه‌های ملی و بین المللی است.

References

1. Sharifi V, 6 Authors et al. Iranians’ three decades of research in mental health: a scientometric study. Advances in cognitive science 2004 5(2):1-16. [Persian]

2. Dehghan S. Scientific information production in librarianship and information science in Iran, Turkey, Saudi Arabia and Egypt. Astan-e-Quds Quarterly of Librarianship and Information Science 2005 10(2):181-98. [Persian]

3. Foroughi F, Kharazi H. study of scientific information production of Kermanshah Medical University’s faculties. Iranian Journal of Medical Education 2006 5(2):181-7. [Persian]

4. Alijani R, Karami N. A review of 10 years of scientific production of Iranian Surgeons community in the ISI database (1998-2007). Iranian Surgery Bulletin 2009 17(3): Pages. [Persian]

5. Sharifi V. Scientometrics and Congnitive Sciences. Advances in Cognitive Science 2004 5(2):89-91. [Persian]

6. Osareh F, Marefat R. Cooperation of Iranian researches in Medline database. Rahyaft 2006 35: 39-41 [Persian]

7. Mohammadhasanzadeh H. study of Iranian Scientific Information Production in Medical Sciences between 1978-2007 in SCIE and Scopus Databases [MS Thesis]. Tehran: Tehran University of Medical Sciences, School of management and Medical information Science 2009 [Persian]