مقدمه 

  در سال­های اخیر میزان استفاده از تلفن­های همراه، رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند رشد قابل توجهی یافته است. ] 1 [ این ابزارهای قابل حمل، باعث دسترسی سریع به اطلاعات و ارتباط آسان­تر بین افراد شده است. از جمله گروه­هایی که از رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند استفاده می­کنند، متخصصان علوم سلامت می­باشند. پزشکان، پرستاران و دانشجویان پزشکی به دسترسی سریع و بموقع به اطلاعاتی از قبیل منابع مرجع پزشکی، اطلاعات دارویی، اطلاعات بیماری­ها و آخرین پژوهش­های انجام شده در حوزه­های تخصصی پزشکی نیازمند می­باشند. این افراد باید در اسرع وقت و بدون محدودیت مکانی و زمانی به این اطلاعات دسترسی داشته باشند، تا بتوانند بهترین درمان را بر روی بیماران اعمال نمایند. ] 2-4 [ بنابراین جهت دسترسی به اطلاعات مورد نیازشان از ابزارهای قابل حملی مانند تلفن­های هوشمند و رایانه­های جیبی استفاده می­کنند. ] 5 [ به کمک تلفن­های هوشمند و رایانه­های جیبی می­توان برنامه­های مختلف پزشکی مانند منابع مرجع دارویی، کتاب­های مرجع پزشکی و دیگر اطلاعات مورد نیاز را به صورت دیجیتالی در مواقع نیاز مورد استفاده قرار داد. دسترسی به اینترنت بی­سیم، وب­سایت­ها و پایگاه­های اطلاعاتی، پرونده الکترونیک سلامت، مشاوره از راه دور و ... نیز به کمک رایانه­­های جیبی و تلفن­های هوشمند امکان­پذیر شده است. ] 6-7 [

  مطالعات متعددی کاربردهای این ابزارها را مورد بررسی قرار داده­اند؛ برای مثال، مطالعه فوآ نشان می­دهد این ابزارها در دسترس­پذیر ساختن منابع پزشکی، کسب اطلاعات دارویی و مدیریت اطلاعات شخصی مفید می­باشند. ] 8 [ مطالعه استرود نیز نشان می­دهد استفاده از برنامه ­ های دارویی بیشترین کاربرد را در میان پرستاران داشته است و استفاده از رایانه­های جیبی در تصمیم­گیری بالینی، ارتقاء ایمنی و سلامت بیمار نقش مؤثری داشته است . ] 4 [ همچنین طبق پژوهش چاترلی کاربرد این ابزارها در میان دانشجویان پزشکی بر اساس میزان استفاده به ترتیب شامل تقویم، اطلاعات دارویی، پست الکترونیک، منابع مرجع پزشکی، فرهنگ­لغت، انجام محاسبات بالینی ( Clinical calculations )، تشخیص افتراقی بیماری­ها ( Differential diagnoses ) و ذخیره یادداشت­های روزانه بوده است. ] 9 [ در مطالعات پیشین عموماً از روش پژوهش کمّی استفاده شده و کاربردهای رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند به صورت کلی بررسی شده است، درحالی که در مطالعه حاضر جهت بررسی و شناخت عمیق موضوع از روش پژوهش کیفی استفاده شد و کاربردهای این ابزارها به صورت جداگانه در امور روزمره و شغلی مورد بررسی قرار گرفت.

  با بررسی متون مرتبط و تخصصی توسط پژوهشگران این مطالعه، معلوم گردید که تا زمان انجام این پژوهش، در مورد کاربرد­های مختلف رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در پزشکی و حرفه­های وابسته، پژوهشی در کشور ایران انجام نشده است. لذا، در این تحقیق کاربردهای رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در میان گروه کوچکی از اینترن­ها و رزیدنت­های ایرانی مورد مطالعه قرار گرفت. با توجه به اهمیت استفاده از رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در مراکز بهداشتی و درمانی مانند بیمارستان­ها، با انجام این پژوهش علاوه بر معرفی کاربرد­های این ابزارها به مسئولین و شاغلین حوزه­ درمان، می­توان برنامه­ریزی­های لازم جهت معرفی و آموزش کاربرد­ها و چگونگی استفاده از این ابزار­ها را انجام داد. همچنین می­توان جهت رواج استفاده از این فناوری نوین در مراکز بهداشتی و درمانی کشور تصمیم­گیری و برنامه­ریزی نمود.

  روش کار

  این مطالعه به روش پژوهش کیفی انجام شد . جامعه­ پژوهش آن دسته از اینترن­ها و رزیدنت­های دانشگاه علوم پزشکی تهران بودند که با رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند سروکار داشتند و در سال 1390 در بیمارستان­ حضرت رسول اکرم(ص) و بیمارستان امام خمینی(ره) واقع در شهر تهران به تحصیل اشتغال داشتند . در این پژوهش نمونه­گیری بر اساس نمونه­گیری مبتنی بر هدف بود. در این روش پژوهشگر نمونه­های خود را با توجه به اهداف پژوهش انتخاب می­کند ] 10 [ و می­کوشد تا به صورت هدفدار، بر مبنای اینکه چه نوع اطلاعات خاصی مورد نیاز است نمونه هایی را انتخاب کند. بنابراین، اینکه بعداً چه افرادی انتخاب می­شوند تحت تأثیر این است که قبلاً چه کسانی مورد مصاحبه قرار گرفته اند و چه اطلاعاتی داده اند. ] 11 [

  «در مطالعات کیفی اشباع داده­ها ( Saturation ) خصوصیتی است که ارتباط نزدیک با حجم نمونه دارد. اشباع عبارت است از اینکه با ادامه جمع آوری داده ها، داده های جمع آوری شده، تکرار داده های قبلی باشد و اطلاعات جدیدی حاصل نگردد. بنابراین بر خلاف تحقیقات کمّی که به تعیین حجم نمونه از طریق محاسبات آماری اهمیت داده می شود، در تحقیقات کیفی تکرار اطلاعات قبلی نشانه کفایت حجم نمونه است. ساندلوسکی در این خصوص می گوید، رسیدن به احساس اشباع داده ها تا حد زیادی وابسته به تجربه محقق دارد». ] 11 [ در مطالعه حاضر اشباع داده­ها با انجام مصاحبه با 16 شرکت­کننده مشاهده شد. اما جهت اطمینان بیشتر، جمع­آوری داده­ها تا 21 شرکت کننده ادامه یافت.

  در این پژوهش از «مصاحبه نیمه ساختار یافته­­» ( Semi-structured interview ) و «راهنمای مصاحبه» ( Interview guide ) جهت گردآوری داده­ها استفاده شد. راهنمای مصاحبه، ابزاری ضروری است که محقق را جهت استخراج حقایق، طرز فکرها، فرآیند­ها و دیدگاه­های افراد مورد مطالعه یاری می­دهد. ] 11 [ راهنمای مصاحبه در این پژوهش شامل دو سوال کلی بود: 1. در انجام امور و فعالیت­های روزانه خود از رایانه­ی جیبی و تلفن­ هوشمند خود چه استفاده­هایی می­کنید؟ 2. در انجام وظایف شغلی خود از رایانه­ی جیبی و تلفن­ هوشمند چه استفاده­هایی می­کنید؟ . سؤالات مصاحبه نیز از نوع سؤالات نیمه باز بودند. در روش مصاحبه نیمه ساختار یافته و سوالات نیمه باز، پژوهشگر و شرکت­کننده برای بحث بیشتر در مورد موضوع یا سوال آزاد هستند. ] 12 [ این روش به محقق این اجازه را می­دهد تا برای بررسی یک موضوع با جزئیات بیشتر، علاوه بر سؤالاتی که در راهنمای مصاحبه مشخص شده است؛ سؤالات بیشتری را از شرکت­کننده بپرسد. همچنین محقق می­تواند به بررسی مسائلی که در حین مصاحبه در رابطه با موضوع مورد بحث به وجود می­آید، بپردازد. ] 12 [ مصاحبه ها در بین ماه­های فروردین الی تیر انجام شد و میانگین انجام مصاحبه ها تقریباً 15 دقیقه بود (حداقل 8 و حد اکثر 45 دقیقه). تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از روش تحلیل مقایسه­ای مداوم ( Constant comparative analysis ) و به کمک نرم افزار NVivio 9 انجام شد. در این روش جمع­آوری و تحلیل داده­ها هم­زمان انجام می­شود. بعد از هر مصاحبه، فایل­های صوتی ضبط شده به صورت متن پیاده­سازی شده و قبل از اقدام به مصاحبه بعدی، داده­ها کد گذاری می­شوند. ] 10 [

  از افرادی که تمایل داشتند در این پژوهش شرکت­کنند، رضایت­نامه­ی کتبی اخذ شد. همچنین اطلاعاتی در خصوص پژوهش، اهداف و سؤالات پژوهش به صورت مکتوب در اختیار شرکت­کنندگان قرار داده شد. در این پژوهش تمام اطلاعات اعم از نام، نوار­های مصاحبه و نوشتار­ها محرمانه باقی مانده ­است. به جای ذکر مشخصات شخصی شرکت­کنندگان، از کد به جای اسم استفاده شده است. طبق اطلاعات فرم اطلاع­رسانی، مشارکت­کنندگان حق کناره­گیری از پژوهش را در هر مرحله از پژوهش داشتند و برای انصراف ایشان نیازی به ارائه دلیل نبود.

  این مطالعه به دنبال پاسخگویی به دو هدف زیر است: الف. شناخت کاربردهای رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در انجام امور روزانه­ اینترن­ها و رزیدنت­ها و ب. شناخت کاربردهای رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در انجام وظایف شغلی اینترن­ها و رزیدنت­ها.

  یافته­ها

  الف. کاربرد رایانه های جیبی و تلفن های هوشمند در انجام امور روزانه

  1. جستجوی وب: بیشترین کاربرد رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در میان شرکت­کنندگان در امور روزمره، جستجوی وب و دسترسی به اینترنت بود. 11 تن از شرکت کنندگان از موتور جستجوی گوگل استفاده می­کردند. نتایج مطالعه نشان می­دهد که شرکت کنندگان بر اساس نیاز و هدف خود از امکانات وب استفاده می­کردند؛ برای مثال، یکی از شرکت کنندگان بیان کرد؛ به ندرت و در مواقع ضروری از نقشه گوگل استفاده می­کند. شرکت­کننده دیگری نیز بیان کرد؛ از طریق وب­سایت­های موجود اخبار روز را دنبال می­کند.

  2. مدیریت اطلاعات شخصی: 10 تن از شرکت­کنندگان به طور معمول، اطلاعات شخصی خود از قبیل یادداشت­های روزانه، قرار ملاقات­ها و صورت حساب­ها را در برنامه­هایی از قبیل Memo در رایانه جیبی و تلفن هوشمند خود ذخیره می­کردند.

  3. ارتباطات: نه تن از شرکت کنندگان از طریق رایانه جیبی و تلفن­هوشمند خود جهت برقراری تماس تلفنی، ارسال پیامک، ارسال و دریافت پست الکترونیک و چت استفاده می­کردند.

  از دیگر کاربردهای این ابزارها می­توان به استفاده از برنامه­ها و نرم­افزارهایی از قبیل مایکروسافت آفیس، پی دی اف، فرهنگ لغت و همچنین دوربین، بازی­های رایانه­ای، موزیک و ... اشاره کرد.

  ب. کاربرد رایانه های جیبی و تلفن های هوشمند در انجام امور شغلی

  1. دسترسی به پایگاه­های اطلاعاتی تخصصی: 20 تن از 21 شرکت ­ کننده در این پژوهش به طور معمول جهت کسب اطلاعاتی در مورد بیماری­ها، شیوه درمان بیماری و ... از UpToDate و تنها 5 تن به ندرت از پاب­مد استفاده می­کردند. تقریباً تمامی شرکت ­ کنندگان استفاده از پایگاه آپ تو دیت را به عنوان بالاترین کاربرد خود از این ابزارها نام بردند. از صحبت­های شرکت ­ کنندگان این­طور برداشت می­شد که پایگاه آپ تو دیت اکثر نیازهای بالینی آن­ها را برآورده می­سازد.

  2. منابع مرجع دارویی: کسب اطلاعات دارویی از منابع مرجع دارویی دومین علت استفاده از رایانه جیبی و تلفن هوشمند بود. 16 تن از 21 شرکت کننده، منابع مرجع دارویی را بر روی این ابزارها نصب کرده بودند. به گفته شرکت­کنندگان، دسترسی به اطلاعات دارویی به هنگام معالجه و معاینه بیماران نقش بسیار زیادی در درمان و کاهش خطاهای پزشکی ایفا می­کند.

  3. کتاب­های الکترونیکی: مطالعه کتاب­های پزشکی و مقالات علمی الکترونیکی یکی دیگر از کاربردهای این ابزارها بود که 15 نفر از اینترن­ها و رزیدنت­ها از آن استفاده می­کردند. به گفته شرکت­کنندگان به کمک رایانه جیبی یا تلفن هوشمند خود به راحتی می­توانستند کتاب­هایی مانند «هاریسون»، «نلسون» و دیگر کتاب­های تخصصی را به همراه خود داشته باشند و دیگر نیازی به حمل کتاب­های سنگین و حجیم نیست.

  4. جستجوی وب: 10 نفر از شرکت­کنندگان جهت کسب اطلاعات مورد نیاز خود از منابع تحت وب و اینترنت جهت دسترسی به اطلاعات مورد نیازشان استفاده می­کردند. قابل ذکر است که تمام این ده نفر پس از آپ­تو­دیت، اینترنت را به عنوان دومین منبع جهت کسب اطلاعات ذکر کردند. همچنین موتور جستجوی گوگل بیشترین استفاده را در میان شرکت­کنندگان داشت. شرکت­کنندگان از منابع اینترنتی برای کسب اطلاعات پزشکی در مورد بیماری­ها، تشخیص بیماری، اطلاعات پیش­زمینه، تصاویر پزشکی و ... استفاده می­کردند.

  5. دیگر برنامه­های پزشکی: فرهنگ لغت­ پزشکی، برنامه­های آزمایشگاهی، برنامه آناتومی و اطلس پزشکی نیز از دیگر برنامه­های نرم­افزاری بودند که به ترتیب بالاترین میزان استفاده را در میان جامعه پژوهش داشت.

  بحث

  در این مطالعه بیشترین کاربرد رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در انجام امور روزانه جامعه پژوهش شامل جستجوی وب، مدیریت اطلاعات شخصی و ارتباطات بود. در این میان جستجوی وب با فراوانی 11 بیشترین کاربرد را داشته است. چاترلی نیز به این نکته اشاره می­کند که بیشترین میزان استفاده از رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند در میان دانشجویان پزشکی سال اول تا سال چهارم به ترتیب شامل تقویم، پست الکترونیک، فرهنگ لغت، ذخیره یادداشت­ها، گرفتن عکس و جست­جوی منابع بوده است. البته در مطالعه چاترلی جستجوی منابع وب کمترین میزان استفاده را داشته است. ] 9 [

  نتایج این مطالعه نشان می­دهد که پایگاه­های اطلاعاتی تخصصی، منابع مرجع دارویی، مطالعه متون الکترونیکی پزشکی، جستجوی وب، فرهنگ لغت پزشکی، برنامه­های آناتومی، آزمایشگاهی و اطلس پزشکی بیشترین کاربردها را در میان اینترن­ها و رزیدنت­ها داشته است. طبق مطالعه فوآ استفاده از رایانه جیبی در دسترسی به منابع پزشکی، کسب اطلاعات دارویی و برنامه­ریزی فعالیت­های روزانه مفید بوده است. 56.7 درصد از پزشکان این مطالعه نیز از پایگاه اطلاعاتی UpToDate استفاده می­کردند. ] 8 [ لئون نیز نشان داده­اند که مطالعه کتاب­های الکترونیکی پزشکی، برنامه­های بالینی و کسب اطلاعات دارویی بیشترین کاربرد را در میان دانشجویان رزیدنت داخلی داشته است. ] 6 [

  از نکات قابل توجه در این مطالعه این بود که شرکت­کنندگان عموماً از موتور جستجوی گوگل جهت دستیابی به اطلاعات پزشکی استفاده می­کردند. تعدادی از شرکت­کنندگان از ابزار تصاویر گوگل جهت بازیابی تصاویر پزشکی استفاده می­کردند؛ که عموماً تصاویر CT و MRI از بیماری­ها بود. مطالعات مختلفی به این نکته اشاره کرده­اند که گوگل اولین اولویت پزشکان جهت جستجوی اطلاعات می­باشد. برای مثال صدقی و همکارانش به این نکته اشاره کرده اند که متخصصان علوم سلامت عموما از گوگل جهت جستجوی تصاویر استفاده می­کنند. ] 13 [ نتایج مطالعه حاضر نیز نشان می­دهد اینترن­ها و رزیدنت­ها هنگام جستجوی اطلاعات تخصصی مورد نیازشان، از گوگل بیش از دیگر موتورهای جستجو استفاده می­کنند.

  طبق یافته­ها و با توجه به نتایج مطالعات پیشین که در خارج از ایران انجام شده است؛ جامعه پژوهش این مطالعه تنها با برنامه­ها و کاربردهای اندکی از این ابزارها آشنا بودند. برای مثال در مطالعات پیشین به این نکته اشاره شده است که از این ابزارها جهت نسخه نویسی الکترونیکی، مشاوره از راه دور، آموزش، ثبت اطلاعات بیماران در پرونده الکترونیک سلامت و ... استفاده شده است. همچنین طبق یافته­ها، آموزش کاربردهای این ابزارها امری ضروری می­باشد. بنابراین پیشنهاد می­شود در دانشگاه­های علوم پزشکی کشور و مراکز وابسته به دانشگاه مانند کتابخانه­های بیمارستانی، توسط متخصصان علوم اطلاع­رسانی سلامت و کتابداران بالینی، در خصوص کاربردها، اهمیت، چگونگی استفاده و برنامه­های نرم­افزاری قابل استفاده بر روی رایانه جیبی و تلفن هوشمند اطلاع­رسانی و آموزش لازم داده شود. همچنین ضروری است، مزایای استفاده از رایانه­های جیبی و تلفن­های هوشمند به طور مکرر به متخصصان علوم سلامت اطلاع­رسانی گردد. توصیه می­شود سیاستگذاران بهداشتی و درمانی و مدیران بیمارستان­ها زیرساخت­های لازم را جهت استفاده از این فناوری فراهم سازند. همچنین مراکزی جهت پشتیبانی از این فناوری در مراکز درمانی ایجاد شود. سپس با حمایت­های مالی از کادر درمانی، آن­ها را به استفاده از این فناوری تشویق نمایند.

  تشکر و قدردانی

  این مقاله حاصل بخشی از پایان نامه کارشناسی ارشد در سال 1390 می باشد که با حمایت دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است. نویسندگان مقاله از همکاری رزیدنت ها و اینترن هایی که در این مطالعه شرکت کردند؛ کمال تشکر و قدردانی را دارند.

  ● Accepted: 13/June/2012

  Re ferences

  1. Putzer GJ, Park Y. The effects of innovation factors on smartphone adoption among nurses in community hospitals. Perspect Health Inf Manag 2010 7(Winter): 7-27.

  2. Free C, Phillips G, Felix L, Galli L, Patel V, Edwards P. The effectiveness of M-health technologies for improving health and health services: a systematic review protocol. BMC Res Notes [serial online] 2010 [cited 2011 April 6 ] 3:250: [7 screens]. Available from: URL: http://www.biomedcentral.com/1756-0500/3/250

  3. Tempelhof MW. Personal digital assistants: a review of current and potential utilization among medical residents. Teach Learn Med 2009 21(2):100-104.

  4. Stroud SD, Smith CA, Erkel EA. Personal digital assistant use by nurse practitioners: a descriptive study. J Am Acad Nurse Pract 2009 21(1): 31-38 .

  5. Fischer S, Stewart TE, Mehta S, Wax R, Lapinsky SE. Handheld computing in medicine. Journal of the American Medical Informatics Association 2003 10(2):139-149.

  6. Leon S, Fontelo P, Green L, Ackerman M, Liu F. Evidence-based medicine among internal medicine residents in a community hospital program using smart phones. BMC Medical Informatics and Decision Making 2007 [cited 2011 April 6 ] 7(1): [11 screens] .Available from: URL: http://www.biomedcentral.com/1472-6947/7/5/abstract

  7. Al-Ubaydli M. The doctor's PDA and smartphone handbook. United Kingdom : Royal Society of Medicine Pr Ltd 2006 .

  8. Phua J, Lim TK. How residents and interns utilise and perceive the personal digital assistant and UpToDate. BMC Med Educ. 2008[cited 2011 April 6 ] 8:39: [8 screens]..Available from: URL: http://www.biomedcentral.com/1472-6920/8/39

  9. Chatterley T, Chojecki D. Personal digital assistant usage among undergraduate medical students: exploring trends, barriers, and the advent of smartphones. J Med Libr Assoc 2010 98(2):157-60 .

  10. Pickard AJ. Research Methods in Information. London: Facet Publishing 2007 .

  11. Hajbagheri A, Parvazi S, Salsali M. Qualitative research methods. Tehran: Boshra publishing 2009.[Persian]

  12. Patton MQ. Qualitative research and evaluation methods. Sage Publications, Inc 2002 .

  13. Sedghi S, Sanderson M , Clough P. Medical image resources used by health care professionals. ASLIB Proceedings 2011 63(6): 570 – 585.