جلد 27، شماره 4 - ( 10-1403 )
جلد 27 شماره 4 صفحات 33-15 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rabie M, Farajzadegan Z, Papi A, Hashemian M, Nouri R. Identifying and classifying criteria for selecting information resources in bibliotherapy interventions: a systematized review. jha 2025; 27 (4) :15-33
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4448-fa.html
URL: http://jha.iums.ac.ir/article-1-4448-fa.html
ربیع معصومه، فرج زادگان زیبا، پاپی احمد، هاشمیان محمدرضا، نوری رسول. شناسایی و طبقه‌بندی معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی در مداخلات کتاب‌درمانی: مرور نظام‌یافته. فصلنامه مدیریت سلامت. 1403; 27 (4) :15-33
معصومه ربیع1 
، زیبا فرج زادگان2 ، احمد پاپی3 ، محمدرضا هاشمیان4 ، رسول نوری5
، زیبا فرج زادگان2 ، احمد پاپی3 ، محمدرضا هاشمیان4 ، رسول نوری5
1- دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
2- مرکز تحقیقات رشد و نمو کودکان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
3- مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
4- گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز، ایران.
5- مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران. ،nouri@mng.mui.ac.ir
2- مرکز تحقیقات رشد و نمو کودکان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
3- مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
4- گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز، ایران.
5- مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران. ،
متن کامل [PDF 1151 kb]
(15 دریافت)
| چکیده (HTML) (59 مشاهده)
کتاب‌درمانی استفاده از کتاب برای درمان است و به‌عنوان روشی مکمل در درمان در کنار پزشکی و روان‌پزشکی بالینی برای کمک به افراد دارای مشکلات احساسی یا بیماری‌های روانی و به‌منظور حل مشکلات شخصی از راه مطالعه جهت‌دار به‌کار می‌رود [2، 1]. کتاب‌درمانی یکی از روش‌های کم‌هزینه، در دسترس و سودمند در درمان بیماری‌ها و مشاوره‌های روانشناسی می‌باشد که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است [1]. دلایل بسیاری برای به‌کار گرفتن کتاب‌درمانی وجود دارد. توسعه خودباوری فردی، افزایش درک فردی رفتار یا محرک‌های انسانی، تسکین احساسات یا فشارهای فکری، ارائه پوشش گسترده‌ای از هر جنبه از شرایط انسان در کتاب‌ها، استفاده دوباره از کتاب‌ها توسط افراد در شرایط مختلف، امکان دسترسی آسان مردم به کتاب‌ها، قدرت استثنایی تأثیر کلمات نوشته شده بر بسیاری از مردم، آگاهی از مشکلات سایر افراد، آشکارسازی علایق پنهان و نامشخص فرد و اراِئه راه‌حل‌های متعدد برای حل یک مشکل از جمله این دلایل هستند [1].
پژوهش‌های مختلفی در زمینه کاربرد کتاب‌درمانی و تأثیر آن در درمان بیماران در گروه‌های سنی متفاوت انجام شده است. بر این اساس، کتاب‌درمانی منجر به بهبود قابل توجه در خودمدیریتی سالمندان و بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی و حضور فعال‌تر آنان در جامعه می‌شود [3]. از سوی دیگر، کتاب‌درمانی بر مهارت‌های حل مسأله و مهارت‌های اجتماعی کودکان تأثیر به‌سزایی دارد [4]. کتاب ابزاری مهـم بـرای تغییردادن ارزش‌ها و نگرش‌ها تلقی می‌شود. کتاب‌درمانی می‌تواند باعث افزایش سطح عزت نفس دانشجویان شود [5]. از طرفی، از کتـاب بـه علـت دردسـترس و فراگیر بودن، در درمان اختلالات بسیاری استفاده شده است[10-6].
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. مطالعات انجام شده در حوزه کتاب‌درمانی، برخی منابع مناسب برای استفاده در فرآیند کتاب‌درمانی را معرفی کرده‌اند. برخی از این منابع عبارتند از کتاب «احساس خوب» اثر برنر [12، 11]، و کتاب «روانشناسی افسردگی» اثر برنر [13]. برخی مطالعات، کتاب‌های داستان را یکی از ابزارهای مناسب برای کاهش مشکلات روان‌شناختی می‌دانند [15، 14] مطالعات دیگری به بیان ویژگی‌های منابع مناسب از جمله ویژگی‌های ظاهری و محتوایی پرداخته‌اند [18-16].
به‌رغم تلاش‌های انجام شده برای معرفی منابع مناسب و یا معیارهای انتخاب منابع در مطالعات مختلف، هنوز معیارهای مشخص و مدونی برای انتخاب محتوای مناسب برای کتاب‌درمانی وجود ندارد. همچنین، پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد تاکنون مطالعه‌ای منتشر نشده است که به بررسی معیارهای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی پرداخته باشد که این امر موجب انتخاب سلیقه‌ای منابع توسط کتاب‌درمانگران شده است. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، شناسایی معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی برای مداخلات کتاب‌درمانی از طریق بررسی متون و منابع موجود است تا از این طریق بتوان به دست‌اندرکاران کتاب‌درمانی (کتاب‌درمانگران) در اجرای مؤثرتر و هدفمندتر کتاب‌درمانی کمک کرد.
این مطالعه یک مرور نظام یافته بود که به منظور شناسایی و دسته بندی معیارهای ظاهری و محتوایی و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب در کتاب‌درمانی انجام شد.
راهبرد جستجو: از اصطلاحنامه‌های MeSH، EMtree و ERIC برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی و اصطلاحنامه‌های علمی و فنی ایرانداک برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی استفاده شد. همچنین، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی LISTA ، Scopus و Google Scholar برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی؛ و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی و تعیین کلیدواژه‌های مرتبط به‌کار رفته در مقالات و متون مرتبط استفاده شد. بر این اساس، کلیدواژه‌های زیر برای جستجوی منابع مرتبط با هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. بر این اساس، کلیدواژه‌های انگلیسی شامل Bibliotherapy, Bibliocounseling, book therapy, book remedy, poetry therapy, poetry remedy, reading therapy, reading remedy, literary therapy, literary remedy, therapeutic storytelling و کلیدواژه‌های فارسی شامل کتاب‌درمانی، شعردرمانی، داستان‌درمانی بود. نمونه استراتژی جستجو در پایگاه پابمد در زیر ارائه شده است (راهبردهای جستجو در پیوست آمده است).
(bibliotherapy[mesh] OR bibliotherap*[tiab] OR Bibliocounseling[tiab] OR "literature therap*"[tiab] OR “literature remed*”[tiab] OR “literary therap*” OR “literary remed*” OR "book therap*"[tiab] OR "poetry therap*"[tiab] OR “poetry remed*”[tiab] OR "therapeutic storytelling"[tiab] OR "reading remed*"[tiab] OR “reading therap*”[tiab] OR "book remed*"[tiab])
پایگاه‌های مورد جستجو: در این مطالعه، پایگاه‌های اطلاعاتی PubMed، EMbase، Scopus، Web of Science، ProQuest، Cochrane، و LISTA برای جستجوی منابع انگلیسی مرتبط و پایگاه‌های مگیران، SID، ایرانداک، نورمگز، سیویلیکا، و موتور جستجوی علم‌نت برای بازیابی منابع فارسی مرتبط جستجو شد. جستجوی منابع خاکستری از طریق جستجو در گوگل اسکالر و پایگاه‌های اطلاعاتی مربوط به پایان نامه‌ها مانند پروکوئست و ایرانداک انجام شد. مقالات همایش‌ها علاوه بر جستجو در اسکوپوس و پایگاه‌های جهان اسلام و جهاد دانشگاهی از طریق جستجو در فهرست مقالات همایش‌های ایفلا نیز انجام شد. همچنین، جستجوی دستی در فهرست منابع منتخب نهایی نیز انجام شد.
معیارهای ورود و خروج: معیارهای ورود منابع عبارتند از همه انواع مطالعات شامل مطالعات کمی، کیفی و ترکیبی، مطالعات مرتبط با اهداف پژوهش که شامل معیارهای محتوایی و ظاهری انتخاب منابع اطلاعاتی و فرآیند انتخاب منابع در کتاب‌درمانی بودند. از نظر تاریخ انتشار منابع، محدودیت زمانی اعمال شد و منابع تا تاریخ 30 دسامبر 2024 جستجو شدند. منابع به زبان‌های انگلیسی و فارسی وارد مرور شدند. مطالعاتی که دسترسی به متن کامل آنها امکان‌پذیر نبود و مطالعات مربوط به اطلاع‌درمانی و وب‌درمانی از مرور خارج شدند.
انتخاب منابع: در این مطالعه، ابتدا با جستجوی پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع خاکستری مطالعات مرتبط شناسایی شدند. سپس، با استفاده از نرم افزار اندنوت نسخه 19 موارد تکراری حذف شد. سپس، منابع بازیابی شده در دو مرحله بر اساس عنوان/چکیده و سپس متن کامل (بر اساس معیارهای ورود و خروج)، غربالگری شدند و مطالعاتی که منطبق با اهداف پژوهش و معیارهای ورود نبودند، از مطالعه حذف شدند. این مرحله به‌طور مستقل توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) انجام و در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) برطرف شد.
استخراج اطلاعات: اطلاعات هر منبع شامل نام نویسنده اول، سال انتشار، کشور مورد مطالعه، روش مطالعه، نمونه مورد مطالعه، نوع منابع انتخاب شده برای کتاب‌درمانی، معیارهای محتوایی انتخاب منابع، معیارهای ظاهری انتخاب منابع و فرآیند انتخاب منابع با استفاده از فرم استخراج داده استخراج شدند. استخراج داده‌ها توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) به‌صورت مستقل انجام شد. در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) حل شد
روش تحلیل داده‌ها: داده‌های به‌دست آمده در مورد مطالعه، شامل معیارهای انتخاب منابع (محتوایی و ظاهری) و فرآیند انتخاب منابع ترکیب و گروه‌بندی شد و عناصر و یافته‌های گروه‌بندی شده به‌صورت روایی و در قالب جدول گزارش شدند.
یافته ها
پس از جستجو، 8779 منبع شناسایی شد. پس از حذف موارد تکراری از طریق نرم‌افزار اندنوت نسخه X9، تعداد 3437 منبع باقی ماند. منابع باقی‌مانده در دو مرحله غربالگری شدند. پس از غربالگری عنوان/چکیده بر اساس اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج تعداد 329 منبع باقی ماند. در مرحله بعد، غربالگری متن کامل انجام شد، که در این مرحله 298 مطالعه به دلیل عدم انطباق با اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج حذف شدند و 31 مطالعه برای بررسی و استخراج داده‌ها انتخاب شدند. فرآیند انتخاب مطالعات در نمودار 1 نشان داده شده است.
![]()
نمودار 1. فرآیند انتخاب مطالعات
جدول 1: ادامه
فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: یافته‌های این مطالعه درباره «فرآیند انتخاب منابع» در مداخلات کتاب‌درمانی، منجر به شناسایی سه معیار «مراحل انتخاب»، «افراد دخیل در انتخاب» و «ابزارهای انتخاب» شد.
معیار «مراحل انتخاب» شامل سه معیار فرعی «تهیه فهرست اولیه»، «ارزیابی همتا و غیرهمتا» و «انتخاب نهایی» است. در واقع، دست‌اندکاران انتخاب منابع با توجه به سایر معیارهای انتخاب، باید اقدام به تهیه فهرستی اولیه از منابع نمایند، سپس اعتبار این منابع از طریق ارزیابی‌های همتا و غیرهمتا مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت، منابع نهایی برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی انتخاب شوند. در مطالعه رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] در مرحله اول از مراحل انتخاب، کتاب‌هایی انتخاب شدند که از طرف مؤسسه فرهنگی هنری کیهان دنش برای کودکان معرفی شده بودند. بردزلی [25] نیز برای تهیه فهرست اولیه از کتابشناسی‌های کودکان استفاده کردند. در مرحله «ارزیابی همتا و غیرهمتا»، مطالعات مختلف از ابزارها و منابع گوناگونی استفاده کردند. بردزلی[25] برای ارزیابی فهرست اولیه انتخاب شده، از نظرات یک متخصص ادبیات کودکان استفاده کرد. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] نیز از ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس ارزیابی توسط متخصصان روانشناسی کودک، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها از شورای کتاب کودک انجام شد. درمطالعه اَمِر[29]، هم از ارزیابی همتا و هم ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس، کتاب‌ها توسط کودکان سنین مدرسه، کتابدار کودک و پرستار کودک مورد ارزیابی قرار گرفتند. ردینگ و همکاران [26] نیز از ابزاری در مقیاس لیکرت و شامل پنج معیار برای ارزیابی غیرهمتا استفاده کردند. در نهایت با توجه به نتایج ارزیابی همتا و غیر همتا، اقدام به انتخاب فهرست نهایی کتاب‌ها برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی می‌نمایند.
در برخی از مطالعات، به «افراد دخیل در انتخاب» منابع شامل «متخصص روانشناسی»، «درمانگر»، «متخصص تحلیل محتوا»، «کتابدار»، «پرستار» و «نویسنده کتاب» اشاره شده است [46، 33، 28]. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] انتخاب داستان‌ها برای مداخله کتاب‌درمانی برای کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان توسط متخصص روانشناسی کودکان، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها انجام شد. در مطالعه امر [29]، افراد دخیل در انتخاب شامل پرستار کودک و کتابدار بودند. در مطالعه نیوکام و همکاران [38]، علاوه‌بر کتابدار، نویسنده کتاب نیز در بررسی و انتخاب مشارکت داشت. معیار «ابزارهای انتخاب» شامل هشت معیار فرعی «کتابشناسی‌های موضوعی»، «فهرست کتاب‌های منتخب»، «فهرست‌های کتابخانه‌ای»، «پایگاه‌های اطلاعاتی»، «مراجع کتاب‌های درسی»، «وب‌سایت کتابفروشی‌ها»، «فهرست‌های رتبه‌بندی شده»، و «فروشگاه‌های اینترنتی کتاب» بود. برخی از مطالعات از یک ابزار برای انتخاب کتاب استفاده کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، امین دهقان و پریرخ [15]، شجاعی و همکاران [21]، و رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] از «فهرست کتاب‌های منتخب» استفاده کرده‌اند. برخی از مطالعات نیز از چند ابزار مختلف برای انتخاب استفاده کرده‌اند. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] برای انتخاب منابع از فهرست‌های رتبه‌بندی شده و فروشگاه‌های اینترنتی کتاب استفاده کردند؛ اسمیت و همکاران[32] نیز از فهرست‌های کتابخانه‌ای، مراجع کتاب‌های درسی و وب‌سایت کتابفروشی‌ها استفاده کرده‌اند.
محدودیت‌های مطالعه
از جمله محدودیت‌های این مطالعه، بررسی مطالعات به زبان‌های انگلیسی و فارسی بود که ورود مطالعات زبان فارسی می‌تواند سوگیری انتخاب را افزایش دهد. محدودیت دیگر مطالعه این بود که صرفاً به بررسی مطالعات پایان یافته پرداخته و مطالعات در حال انجام و پروتکلها را شامل نمی‌شود.
نتیجهگیری
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. برای تأثیر بیشتر کتاب‌درمانی و دستیابی به نتایج بهتر، لازم است کتاب‌هایی که به‌منظور استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی استفاده می‌شوند، دارای معیارهای محتوایی و ظاهری مناسبی باشند. معیارهای ظاهری و محتوایی و همچنین فرآیند انتخاب منابع شناسایی شده در این مطالعه می‌تواند به کتاب‌درمانگران شامل درمانگران، روانشناسان، روانپزشکان و کتابداران در انتخاب صحیح منابع و نیز مراحل مختلف انجام فرآیند مذکور کمک نماید.
پیوست: راهبرد جستجو
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.MUI.NUREMA.REC.1401.051 اخذ شده از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با شماره 3401229 انجام شده است. حامی مالی هیچگونه نقشی در گردآوری داده، تحلیل داده و نگارش مقاله نداشته است.
تضاد منافع: نویسندگان مقاله اعلام می کنند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: معصومه ربیع: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش-بررسی و ویرایش؛ زیبا فرج‌زادگان: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، روش‌شناسی، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ احمد پاپی: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ محمدرضا هاشمیان: روش شناسی، گردآوری داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ رسول نوری: سرپرستی مطالعه، مدیریت پروژه، مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، روش‌شناسی، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی. تمامی نویسندگان متن مقاله را مطالعه و تأیید کرده‌اند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به داده‌ها: دسترسی به داده‌ها از طریق نویسنده مسئول امکان پذیر است.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش بخش انگلیسی مقاله از نرم‌افزار DeepSeek (توسعه‌یافته توسط شرکت فناوری DeepSeek) استفاده شد. تمام ویرایش‌های انجام‌شده با کمک این ابزار توسط نویسندگان از نظر دقت و مناسب بودن بررسی و تأیید شدند.
قدردانی: این مقاله حاصل بخشی از پایان نامه با عنوان « معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی: یک مرور حیطه‌ای در مقطع کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی مصوب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال 1402 با کد 3401229 است.
کتاب‌درمانی استفاده از کتاب برای درمان است و به‌عنوان روشی مکمل در درمان در کنار پزشکی و روان‌پزشکی بالینی برای کمک به افراد دارای مشکلات احساسی یا بیماری‌های روانی و به‌منظور حل مشکلات شخصی از راه مطالعه جهت‌دار به‌کار می‌رود [2، 1]. کتاب‌درمانی یکی از روش‌های کم‌هزینه، در دسترس و سودمند در درمان بیماری‌ها و مشاوره‌های روانشناسی می‌باشد که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است [1]. دلایل بسیاری برای به‌کار گرفتن کتاب‌درمانی وجود دارد. توسعه خودباوری فردی، افزایش درک فردی رفتار یا محرک‌های انسانی، تسکین احساسات یا فشارهای فکری، ارائه پوشش گسترده‌ای از هر جنبه از شرایط انسان در کتاب‌ها، استفاده دوباره از کتاب‌ها توسط افراد در شرایط مختلف، امکان دسترسی آسان مردم به کتاب‌ها، قدرت استثنایی تأثیر کلمات نوشته شده بر بسیاری از مردم، آگاهی از مشکلات سایر افراد، آشکارسازی علایق پنهان و نامشخص فرد و اراِئه راه‌حل‌های متعدد برای حل یک مشکل از جمله این دلایل هستند [1].
پژوهش‌های مختلفی در زمینه کاربرد کتاب‌درمانی و تأثیر آن در درمان بیماران در گروه‌های سنی متفاوت انجام شده است. بر این اساس، کتاب‌درمانی منجر به بهبود قابل توجه در خودمدیریتی سالمندان و بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی و حضور فعال‌تر آنان در جامعه می‌شود [3]. از سوی دیگر، کتاب‌درمانی بر مهارت‌های حل مسأله و مهارت‌های اجتماعی کودکان تأثیر به‌سزایی دارد [4]. کتاب ابزاری مهـم بـرای تغییردادن ارزش‌ها و نگرش‌ها تلقی می‌شود. کتاب‌درمانی می‌تواند باعث افزایش سطح عزت نفس دانشجویان شود [5]. از طرفی، از کتـاب بـه علـت دردسـترس و فراگیر بودن، در درمان اختلالات بسیاری استفاده شده است[10-6].
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. مطالعات انجام شده در حوزه کتاب‌درمانی، برخی منابع مناسب برای استفاده در فرآیند کتاب‌درمانی را معرفی کرده‌اند. برخی از این منابع عبارتند از کتاب «احساس خوب» اثر برنر [12، 11]، و کتاب «روانشناسی افسردگی» اثر برنر [13]. برخی مطالعات، کتاب‌های داستان را یکی از ابزارهای مناسب برای کاهش مشکلات روان‌شناختی می‌دانند [15، 14] مطالعات دیگری به بیان ویژگی‌های منابع مناسب از جمله ویژگی‌های ظاهری و محتوایی پرداخته‌اند [18-16].
به‌رغم تلاش‌های انجام شده برای معرفی منابع مناسب و یا معیارهای انتخاب منابع در مطالعات مختلف، هنوز معیارهای مشخص و مدونی برای انتخاب محتوای مناسب برای کتاب‌درمانی وجود ندارد. همچنین، پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد تاکنون مطالعه‌ای منتشر نشده است که به بررسی معیارهای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی پرداخته باشد که این امر موجب انتخاب سلیقه‌ای منابع توسط کتاب‌درمانگران شده است. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، شناسایی معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی برای مداخلات کتاب‌درمانی از طریق بررسی متون و منابع موجود است تا از این طریق بتوان به دست‌اندرکاران کتاب‌درمانی (کتاب‌درمانگران) در اجرای مؤثرتر و هدفمندتر کتاب‌درمانی کمک کرد.
این مطالعه یک مرور نظام یافته بود که به منظور شناسایی و دسته بندی معیارهای ظاهری و محتوایی و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب در کتاب‌درمانی انجام شد.
راهبرد جستجو: از اصطلاحنامه‌های MeSH، EMtree و ERIC برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی و اصطلاحنامه‌های علمی و فنی ایرانداک برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی استفاده شد. همچنین، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی LISTA ، Scopus و Google Scholar برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی؛ و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی و تعیین کلیدواژه‌های مرتبط به‌کار رفته در مقالات و متون مرتبط استفاده شد. بر این اساس، کلیدواژه‌های زیر برای جستجوی منابع مرتبط با هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. بر این اساس، کلیدواژه‌های انگلیسی شامل Bibliotherapy, Bibliocounseling, book therapy, book remedy, poetry therapy, poetry remedy, reading therapy, reading remedy, literary therapy, literary remedy, therapeutic storytelling و کلیدواژه‌های فارسی شامل کتاب‌درمانی، شعردرمانی، داستان‌درمانی بود. نمونه استراتژی جستجو در پایگاه پابمد در زیر ارائه شده است (راهبردهای جستجو در پیوست آمده است).
(bibliotherapy[mesh] OR bibliotherap*[tiab] OR Bibliocounseling[tiab] OR "literature therap*"[tiab] OR “literature remed*”[tiab] OR “literary therap*” OR “literary remed*” OR "book therap*"[tiab] OR "poetry therap*"[tiab] OR “poetry remed*”[tiab] OR "therapeutic storytelling"[tiab] OR "reading remed*"[tiab] OR “reading therap*”[tiab] OR "book remed*"[tiab])
پایگاه‌های مورد جستجو: در این مطالعه، پایگاه‌های اطلاعاتی PubMed، EMbase، Scopus، Web of Science، ProQuest، Cochrane، و LISTA برای جستجوی منابع انگلیسی مرتبط و پایگاه‌های مگیران، SID، ایرانداک، نورمگز، سیویلیکا، و موتور جستجوی علم‌نت برای بازیابی منابع فارسی مرتبط جستجو شد. جستجوی منابع خاکستری از طریق جستجو در گوگل اسکالر و پایگاه‌های اطلاعاتی مربوط به پایان نامه‌ها مانند پروکوئست و ایرانداک انجام شد. مقالات همایش‌ها علاوه بر جستجو در اسکوپوس و پایگاه‌های جهان اسلام و جهاد دانشگاهی از طریق جستجو در فهرست مقالات همایش‌های ایفلا نیز انجام شد. همچنین، جستجوی دستی در فهرست منابع منتخب نهایی نیز انجام شد.
معیارهای ورود و خروج: معیارهای ورود منابع عبارتند از همه انواع مطالعات شامل مطالعات کمی، کیفی و ترکیبی، مطالعات مرتبط با اهداف پژوهش که شامل معیارهای محتوایی و ظاهری انتخاب منابع اطلاعاتی و فرآیند انتخاب منابع در کتاب‌درمانی بودند. از نظر تاریخ انتشار منابع، محدودیت زمانی اعمال شد و منابع تا تاریخ 30 دسامبر 2024 جستجو شدند. منابع به زبان‌های انگلیسی و فارسی وارد مرور شدند. مطالعاتی که دسترسی به متن کامل آنها امکان‌پذیر نبود و مطالعات مربوط به اطلاع‌درمانی و وب‌درمانی از مرور خارج شدند.
انتخاب منابع: در این مطالعه، ابتدا با جستجوی پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع خاکستری مطالعات مرتبط شناسایی شدند. سپس، با استفاده از نرم افزار اندنوت نسخه 19 موارد تکراری حذف شد. سپس، منابع بازیابی شده در دو مرحله بر اساس عنوان/چکیده و سپس متن کامل (بر اساس معیارهای ورود و خروج)، غربالگری شدند و مطالعاتی که منطبق با اهداف پژوهش و معیارهای ورود نبودند، از مطالعه حذف شدند. این مرحله به‌طور مستقل توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) انجام و در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) برطرف شد.
استخراج اطلاعات: اطلاعات هر منبع شامل نام نویسنده اول، سال انتشار، کشور مورد مطالعه، روش مطالعه، نمونه مورد مطالعه، نوع منابع انتخاب شده برای کتاب‌درمانی، معیارهای محتوایی انتخاب منابع، معیارهای ظاهری انتخاب منابع و فرآیند انتخاب منابع با استفاده از فرم استخراج داده استخراج شدند. استخراج داده‌ها توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) به‌صورت مستقل انجام شد. در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) حل شد
روش تحلیل داده‌ها: داده‌های به‌دست آمده در مورد مطالعه، شامل معیارهای انتخاب منابع (محتوایی و ظاهری) و فرآیند انتخاب منابع ترکیب و گروه‌بندی شد و عناصر و یافته‌های گروه‌بندی شده به‌صورت روایی و در قالب جدول گزارش شدند.
یافته ها
پس از جستجو، 8779 منبع شناسایی شد. پس از حذف موارد تکراری از طریق نرم‌افزار اندنوت نسخه X9، تعداد 3437 منبع باقی ماند. منابع باقی‌مانده در دو مرحله غربالگری شدند. پس از غربالگری عنوان/چکیده بر اساس اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج تعداد 329 منبع باقی ماند. در مرحله بعد، غربالگری متن کامل انجام شد، که در این مرحله 298 مطالعه به دلیل عدم انطباق با اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج حذف شدند و 31 مطالعه برای بررسی و استخراج داده‌ها انتخاب شدند. فرآیند انتخاب مطالعات در نمودار 1 نشان داده شده است.
جدول 1: ادامه
فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: یافته‌های این مطالعه درباره «فرآیند انتخاب منابع» در مداخلات کتاب‌درمانی، منجر به شناسایی سه معیار «مراحل انتخاب»، «افراد دخیل در انتخاب» و «ابزارهای انتخاب» شد.
معیار «مراحل انتخاب» شامل سه معیار فرعی «تهیه فهرست اولیه»، «ارزیابی همتا و غیرهمتا» و «انتخاب نهایی» است. در واقع، دست‌اندکاران انتخاب منابع با توجه به سایر معیارهای انتخاب، باید اقدام به تهیه فهرستی اولیه از منابع نمایند، سپس اعتبار این منابع از طریق ارزیابی‌های همتا و غیرهمتا مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت، منابع نهایی برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی انتخاب شوند. در مطالعه رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] در مرحله اول از مراحل انتخاب، کتاب‌هایی انتخاب شدند که از طرف مؤسسه فرهنگی هنری کیهان دنش برای کودکان معرفی شده بودند. بردزلی [25] نیز برای تهیه فهرست اولیه از کتابشناسی‌های کودکان استفاده کردند. در مرحله «ارزیابی همتا و غیرهمتا»، مطالعات مختلف از ابزارها و منابع گوناگونی استفاده کردند. بردزلی[25] برای ارزیابی فهرست اولیه انتخاب شده، از نظرات یک متخصص ادبیات کودکان استفاده کرد. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] نیز از ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس ارزیابی توسط متخصصان روانشناسی کودک، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها از شورای کتاب کودک انجام شد. درمطالعه اَمِر[29]، هم از ارزیابی همتا و هم ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس، کتاب‌ها توسط کودکان سنین مدرسه، کتابدار کودک و پرستار کودک مورد ارزیابی قرار گرفتند. ردینگ و همکاران [26] نیز از ابزاری در مقیاس لیکرت و شامل پنج معیار برای ارزیابی غیرهمتا استفاده کردند. در نهایت با توجه به نتایج ارزیابی همتا و غیر همتا، اقدام به انتخاب فهرست نهایی کتاب‌ها برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی می‌نمایند.
در برخی از مطالعات، به «افراد دخیل در انتخاب» منابع شامل «متخصص روانشناسی»، «درمانگر»، «متخصص تحلیل محتوا»، «کتابدار»، «پرستار» و «نویسنده کتاب» اشاره شده است [46، 33، 28]. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] انتخاب داستان‌ها برای مداخله کتاب‌درمانی برای کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان توسط متخصص روانشناسی کودکان، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها انجام شد. در مطالعه امر [29]، افراد دخیل در انتخاب شامل پرستار کودک و کتابدار بودند. در مطالعه نیوکام و همکاران [38]، علاوه‌بر کتابدار، نویسنده کتاب نیز در بررسی و انتخاب مشارکت داشت. معیار «ابزارهای انتخاب» شامل هشت معیار فرعی «کتابشناسی‌های موضوعی»، «فهرست کتاب‌های منتخب»، «فهرست‌های کتابخانه‌ای»، «پایگاه‌های اطلاعاتی»، «مراجع کتاب‌های درسی»، «وب‌سایت کتابفروشی‌ها»، «فهرست‌های رتبه‌بندی شده»، و «فروشگاه‌های اینترنتی کتاب» بود. برخی از مطالعات از یک ابزار برای انتخاب کتاب استفاده کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، امین دهقان و پریرخ [15]، شجاعی و همکاران [21]، و رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] از «فهرست کتاب‌های منتخب» استفاده کرده‌اند. برخی از مطالعات نیز از چند ابزار مختلف برای انتخاب استفاده کرده‌اند. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] برای انتخاب منابع از فهرست‌های رتبه‌بندی شده و فروشگاه‌های اینترنتی کتاب استفاده کردند؛ اسمیت و همکاران[32] نیز از فهرست‌های کتابخانه‌ای، مراجع کتاب‌های درسی و وب‌سایت کتابفروشی‌ها استفاده کرده‌اند.
محدودیت‌های مطالعه
از جمله محدودیت‌های این مطالعه، بررسی مطالعات به زبان‌های انگلیسی و فارسی بود که ورود مطالعات زبان فارسی می‌تواند سوگیری انتخاب را افزایش دهد. محدودیت دیگر مطالعه این بود که صرفاً به بررسی مطالعات پایان یافته پرداخته و مطالعات در حال انجام و پروتکلها را شامل نمی‌شود.
نتیجهگیری
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. برای تأثیر بیشتر کتاب‌درمانی و دستیابی به نتایج بهتر، لازم است کتاب‌هایی که به‌منظور استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی استفاده می‌شوند، دارای معیارهای محتوایی و ظاهری مناسبی باشند. معیارهای ظاهری و محتوایی و همچنین فرآیند انتخاب منابع شناسایی شده در این مطالعه می‌تواند به کتاب‌درمانگران شامل درمانگران، روانشناسان، روانپزشکان و کتابداران در انتخاب صحیح منابع و نیز مراحل مختلف انجام فرآیند مذکور کمک نماید.
پیوست: راهبرد جستجو
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.MUI.NUREMA.REC.1401.051 اخذ شده از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با شماره 3401229 انجام شده است. حامی مالی هیچگونه نقشی در گردآوری داده، تحلیل داده و نگارش مقاله نداشته است.
تضاد منافع: نویسندگان مقاله اعلام می کنند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: معصومه ربیع: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش-بررسی و ویرایش؛ زیبا فرج‌زادگان: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، روش‌شناسی، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ احمد پاپی: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ محمدرضا هاشمیان: روش شناسی، گردآوری داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ رسول نوری: سرپرستی مطالعه، مدیریت پروژه، مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، روش‌شناسی، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی. تمامی نویسندگان متن مقاله را مطالعه و تأیید کرده‌اند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به داده‌ها: دسترسی به داده‌ها از طریق نویسنده مسئول امکان پذیر است.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش بخش انگلیسی مقاله از نرم‌افزار DeepSeek (توسعه‌یافته توسط شرکت فناوری DeepSeek) استفاده شد. تمام ویرایش‌های انجام‌شده با کمک این ابزار توسط نویسندگان از نظر دقت و مناسب بودن بررسی و تأیید شدند.
قدردانی: این مقاله حاصل بخشی از پایان نامه با عنوان « معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی: یک مرور حیطه‌ای در مقطع کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی مصوب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال 1402 با کد 3401229 است.
متن کامل: (11 مشاهده)
مقدمه
کتاب‌درمانی استفاده از کتاب برای درمان است و به‌عنوان روشی مکمل در درمان در کنار پزشکی و روان‌پزشکی بالینی برای کمک به افراد دارای مشکلات احساسی یا بیماری‌های روانی و به‌منظور حل مشکلات شخصی از راه مطالعه جهت‌دار به‌کار می‌رود [2، 1]. کتاب‌درمانی یکی از روش‌های کم‌هزینه، در دسترس و سودمند در درمان بیماری‌ها و مشاوره‌های روانشناسی می‌باشد که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است [1]. دلایل بسیاری برای به‌کار گرفتن کتاب‌درمانی وجود دارد. توسعه خودباوری فردی، افزایش درک فردی رفتار یا محرک‌های انسانی، تسکین احساسات یا فشارهای فکری، ارائه پوشش گسترده‌ای از هر جنبه از شرایط انسان در کتاب‌ها، استفاده دوباره از کتاب‌ها توسط افراد در شرایط مختلف، امکان دسترسی آسان مردم به کتاب‌ها، قدرت استثنایی تأثیر کلمات نوشته شده بر بسیاری از مردم، آگاهی از مشکلات سایر افراد، آشکارسازی علایق پنهان و نامشخص فرد و اراِئه راه‌حل‌های متعدد برای حل یک مشکل از جمله این دلایل هستند [1].
پژوهش‌های مختلفی در زمینه کاربرد کتاب‌درمانی و تأثیر آن در درمان بیماران در گروه‌های سنی متفاوت انجام شده است. بر این اساس، کتاب‌درمانی منجر به بهبود قابل توجه در خودمدیریتی سالمندان و بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی و حضور فعال‌تر آنان در جامعه می‌شود [3]. از سوی دیگر، کتاب‌درمانی بر مهارت‌های حل مسأله و مهارت‌های اجتماعی کودکان تأثیر به‌سزایی دارد [4]. کتاب ابزاری مهـم بـرای تغییردادن ارزش‌ها و نگرش‌ها تلقی می‌شود. کتاب‌درمانی می‌تواند باعث افزایش سطح عزت نفس دانشجویان شود [5]. از طرفی، از کتـاب بـه علـت دردسـترس و فراگیر بودن، در درمان اختلالات بسیاری استفاده شده است[10-6].
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. مطالعات انجام شده در حوزه کتاب‌درمانی، برخی منابع مناسب برای استفاده در فرآیند کتاب‌درمانی را معرفی کرده‌اند. برخی از این منابع عبارتند از کتاب «احساس خوب» اثر برنر [12، 11]، و کتاب «روانشناسی افسردگی» اثر برنر [13]. برخی مطالعات، کتاب‌های داستان را یکی از ابزارهای مناسب برای کاهش مشکلات روان‌شناختی می‌دانند [15، 14] مطالعات دیگری به بیان ویژگی‌های منابع مناسب از جمله ویژگی‌های ظاهری و محتوایی پرداخته‌اند [18-16].
به‌رغم تلاش‌های انجام شده برای معرفی منابع مناسب و یا معیارهای انتخاب منابع در مطالعات مختلف، هنوز معیارهای مشخص و مدونی برای انتخاب محتوای مناسب برای کتاب‌درمانی وجود ندارد. همچنین، پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد تاکنون مطالعه‌ای منتشر نشده است که به بررسی معیارهای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی پرداخته باشد که این امر موجب انتخاب سلیقه‌ای منابع توسط کتاب‌درمانگران شده است. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، شناسایی معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی برای مداخلات کتاب‌درمانی از طریق بررسی متون و منابع موجود است تا از این طریق بتوان به دست‌اندرکاران کتاب‌درمانی (کتاب‌درمانگران) در اجرای مؤثرتر و هدفمندتر کتاب‌درمانی کمک کرد.
این مطالعه یک مرور نظام یافته بود که به منظور شناسایی و دسته بندی معیارهای ظاهری و محتوایی و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب در کتاب‌درمانی انجام شد.
راهبرد جستجو: از اصطلاحنامه‌های MeSH، EMtree و ERIC برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی و اصطلاحنامه‌های علمی و فنی ایرانداک برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی استفاده شد. همچنین، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی LISTA ، Scopus و Google Scholar برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی؛ و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی و تعیین کلیدواژه‌های مرتبط به‌کار رفته در مقالات و متون مرتبط استفاده شد. بر این اساس، کلیدواژه‌های زیر برای جستجوی منابع مرتبط با هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. بر این اساس، کلیدواژه‌های انگلیسی شامل Bibliotherapy, Bibliocounseling, book therapy, book remedy, poetry therapy, poetry remedy, reading therapy, reading remedy, literary therapy, literary remedy, therapeutic storytelling و کلیدواژه‌های فارسی شامل کتاب‌درمانی، شعردرمانی، داستان‌درمانی بود. نمونه استراتژی جستجو در پایگاه پابمد در زیر ارائه شده است (راهبردهای جستجو در پیوست آمده است).
(bibliotherapy[mesh] OR bibliotherap*[tiab] OR Bibliocounseling[tiab] OR "literature therap*"[tiab] OR “literature remed*”[tiab] OR “literary therap*” OR “literary remed*” OR "book therap*"[tiab] OR "poetry therap*"[tiab] OR “poetry remed*”[tiab] OR "therapeutic storytelling"[tiab] OR "reading remed*"[tiab] OR “reading therap*”[tiab] OR "book remed*"[tiab])
پایگاه‌های مورد جستجو: در این مطالعه، پایگاه‌های اطلاعاتی PubMed، EMbase، Scopus، Web of Science، ProQuest، Cochrane، و LISTA برای جستجوی منابع انگلیسی مرتبط و پایگاه‌های مگیران، SID، ایرانداک، نورمگز، سیویلیکا، و موتور جستجوی علم‌نت برای بازیابی منابع فارسی مرتبط جستجو شد. جستجوی منابع خاکستری از طریق جستجو در گوگل اسکالر و پایگاه‌های اطلاعاتی مربوط به پایان نامه‌ها مانند پروکوئست و ایرانداک انجام شد. مقالات همایش‌ها علاوه بر جستجو در اسکوپوس و پایگاه‌های جهان اسلام و جهاد دانشگاهی از طریق جستجو در فهرست مقالات همایش‌های ایفلا نیز انجام شد. همچنین، جستجوی دستی در فهرست منابع منتخب نهایی نیز انجام شد.
معیارهای ورود و خروج: معیارهای ورود منابع عبارتند از همه انواع مطالعات شامل مطالعات کمی، کیفی و ترکیبی، مطالعات مرتبط با اهداف پژوهش که شامل معیارهای محتوایی و ظاهری انتخاب منابع اطلاعاتی و فرآیند انتخاب منابع در کتاب‌درمانی بودند. از نظر تاریخ انتشار منابع، محدودیت زمانی اعمال شد و منابع تا تاریخ 30 دسامبر 2024 جستجو شدند. منابع به زبان‌های انگلیسی و فارسی وارد مرور شدند. مطالعاتی که دسترسی به متن کامل آنها امکان‌پذیر نبود و مطالعات مربوط به اطلاع‌درمانی و وب‌درمانی از مرور خارج شدند.
انتخاب منابع: در این مطالعه، ابتدا با جستجوی پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع خاکستری مطالعات مرتبط شناسایی شدند. سپس، با استفاده از نرم افزار اندنوت نسخه 19 موارد تکراری حذف شد. سپس، منابع بازیابی شده در دو مرحله بر اساس عنوان/چکیده و سپس متن کامل (بر اساس معیارهای ورود و خروج)، غربالگری شدند و مطالعاتی که منطبق با اهداف پژوهش و معیارهای ورود نبودند، از مطالعه حذف شدند. این مرحله به‌طور مستقل توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) انجام و در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) برطرف شد.
استخراج اطلاعات: اطلاعات هر منبع شامل نام نویسنده اول، سال انتشار، کشور مورد مطالعه، روش مطالعه، نمونه مورد مطالعه، نوع منابع انتخاب شده برای کتاب‌درمانی، معیارهای محتوایی انتخاب منابع، معیارهای ظاهری انتخاب منابع و فرآیند انتخاب منابع با استفاده از فرم استخراج داده استخراج شدند. استخراج داده‌ها توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) به‌صورت مستقل انجام شد. در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) حل شد
روش تحلیل داده‌ها: داده‌های به‌دست آمده در مورد مطالعه، شامل معیارهای انتخاب منابع (محتوایی و ظاهری) و فرآیند انتخاب منابع ترکیب و گروه‌بندی شد و عناصر و یافته‌های گروه‌بندی شده به‌صورت روایی و در قالب جدول گزارش شدند.
یافته ها
پس از جستجو، 8779 منبع شناسایی شد. پس از حذف موارد تکراری از طریق نرم‌افزار اندنوت نسخه X9، تعداد 3437 منبع باقی ماند. منابع باقی‌مانده در دو مرحله غربالگری شدند. پس از غربالگری عنوان/چکیده بر اساس اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج تعداد 329 منبع باقی ماند. در مرحله بعد، غربالگری متن کامل انجام شد، که در این مرحله 298 مطالعه به دلیل عدم انطباق با اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج حذف شدند و 31 مطالعه برای بررسی و استخراج داده‌ها انتخاب شدند. فرآیند انتخاب مطالعات در نمودار 1 نشان داده شده است.
|
منابع بازیابی شده از پایگاه‌های اطلاعاتی (تعداد: 8653 )
|
|
منابع بازیابی شده از سایر منابع
(تعداد: 126) |
|
منابع باقی مانده بعد از حذف تکرا‌ری‌ها
(تعداد: 3437 ) |
|
منابع غربالگری شده
(تعداد: 3437 ) |
|
منابع خارج شده
(تعداد: 3108) |
|
شناسایی
|
|
غربالگری
|
|
مشمولیت
|
|
انتخاب
|
|
متن کامل بررسی شده بر اساس معیارهای ورود و خروج
(تعداد: 329) |
|
حذف منابع بر اساس بررسی متن کامل
(تعداد: 298) دلایل حذف: عدم انطباق با معیارهای ورود و خروج |
|
مطالعات نهایی انتخاب شده برای استخراج داده
(تعداد:31 ) |
نمودار 1. فرآیند انتخاب مطالعات
مشخصات مطالعات نهایی شامل هفت مطالعه به زبان فارسی و 24 مطالعه به زبان انگلیسی در جدول 1 و به‌ترتیب سال انتشار نشان داده شده است. بیشترین تعداد مطالعات مربوط به کشور آمریکا با 18 مطالعه است. از نظر نوع مطالعه، تعداد 21 مطالعه از نوع کمی، هشت مطالعه کیفی و دو مطالعه ترکیبی بودند.
جدول 1. مشخصات مطالعات انتخاب شده
| ردیف | نویسنده اول | سال | کشور | نوع مطالعه | جامعه پژوهش | هدف مطالعه |
| 1 | امین‌دهقان [15] | 1382 | ایران | کیفی | کتاب‌های داستانی مناسب کودکان گروه سنی "ب" | تحلیل محتوای کتاب‌های داستانی مناسب کودکان در گروه سنی "ب" با رویکرد کتاب‌درمانی |
| 2 | امجدی [19] | 1386 | ایران | کیفی | کتاب‌های مناسب گروه سنی "ب" |
بررسی داستان‌های کودکان با رویکرد کتاب‌درمانی |
| 3 | بانکی [20] | 1388 | ایران | کمّی | کودکان کلاس اول و دوم ابتدایی والدین طلاق گرفته شهر اصفهان در سال تحصیلی 85-1384 | تعیین اثربخشی کتاب‌درمانی گروهی به‌عنوان مداخله درمانی بر اضطراب جدایی و افسردگی ناشی از طلاق بر کودکان والدین طلاق گرفته |
| 4 | شجاعی‌کاریزکی [21] | 1394 | ایران | کمّی | 15 دختر 7 تا 12 سال (گروه سنی ب و ج) تحت پوشش بهزیستی استان تهران در مرکز دخترانه دارالقراء | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی بر کاهش میزان افسردگی در کودکان |
| 5 | سلحشور [22] | 1394 | ایران | کمّی | دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان دخترانه شهید توانا در تبریز | بررسی میزان تأثیر کتاب‌درمانی بر کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان |
| 6 | معصومی [23] | 1398 | ایران | کمّی | 40 کودک مبتلا به سرطان | بررسی اثربخشی کتاب در بهبود درمان بیماران سرطانی گروه سنی ب (7 تا 9 سال) |
| 7 | رحیمی [24] | 1399 | ایران | ترکیبی | کتاب‌هایی که از طرف شورای کتاب کودک به‌عنوان کتاب منتخب معرفی شده‌اند | شناسایی میزان هم‌خوانی محتوای داستان‌های مناسب گروه سنی الف، ب و الف/ب منتشر شده در سال‌های 1385 تا 1395 با مؤلفه‌های عناصر نظریه گسترش‌یافته بازداری رفتاری بارکلی |
| 8 | بردزلی [25] | 1981 | آمریکا | کمّی | دانش‌آموزان (معلول و غیر معلول) | بررسی تأثیر کتاب بر نگرش دانش‌آموزان نسبت به معلولیت |
| 9 | پاردک [26] | 1989 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های مناسب کودکان | بررسی کتاب‌های مناسب برای کودکان که بر روابط خانوادگی تمرکز دارد |
| 10 | کلمن [27] | 1990 | آمریکا | کمّی | کودکان و نوجوانان ناتنی | بررسی استفاده از کتاب‌های داستانی و خودیاری در مشاوره با نوجوانان دارای خواهران و برادران ناتنی |
| 11 | کوهن [28] | 1992 | آمریکا | کمّی | زنان | بررسی کاربرد درمانی کتاب برای زنان |
| 12 | امر [29] | 1999 | آمریکا | کیفی | 27 کودک بین 7 تا 16 سال | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی در کنترل احساسات کودکان کوتاه قد و مبتلا به دیابت |
| 13 | کرایسلر [30] | 2001 | آمریکا | کمّی | زنان عضو انجمن روانشناسی زنان (AWP) | بررسی کتاب‌درمانی برای زنان توسط درمانگران فمینیستی |
| 14 | توسینگ [31] | 2001 | آمریکا | کیفی | ادبیات داستانی بزرگسالان | بررسی ادبیات داستانی بزرگسالان به‌عنوان ابزار کتاب‌درمانی برای نوجوانان |
| 15 | اسمیت [32] | 2003 | آمریکا | کمّی | 59 کتاب منتشر شده بین سال‌های 1980 تا 1993 در آمریکا | ارزیابی کتاب‌های خودیاری مورد استفاده در کتاب‌درمانی |
| 16 | هولمز [33] | 2004 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی برای کودکان | توصیف روند نوشتن کتاب‌های کتاب‌درمانی/خودیاری برای کودکان خردسال (5 تا 8 سال) (کتاب‌هایی برای خواندن با بزرگسالان) |
| 17 | ردینگ [34] |
2008 | آمریکا | کمّی | 50 کتاب خودیاری | ارزیابی50 کتاب خودیاری رایج که برای خوددرمانی اضطراب، افسردگی یا تروما طراحی شده است توسط روانشناسان خبره |
| 18 | برنز [18] |
2010 | آمریکا | کمّی | 4 بزرگسال مسن مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر یا اختلال هراس | توصیف استفاده از کتاب‌درمانی برای درمان اضطراب در اواخر عمر |
| 19 | توخارلی [35] |
2011 | آفریقای جنوبی | کیفی | 82 نفر - 59 کودک و بزرگسال (6 تا 19 سال) هر دو HIV مثبت و بدون HIV و 23 بزرگسال (20-58 سال) همه HIV مثبت | بررسی نقش کتاب‌درمانی در محیط کتابخانه و شناسایی طرح‌های کتاب‌درمانی خاص که هنگام خدمت به افراد مبتلا به ایدز مورد استفاده قرار می‌گیرد |
| 20 | کلیولند [36] |
2011 | آمریکا | کمّی | پنج کتاب معتبر در حوزه سوگواری | ارزیابی کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه های طلاق، مرگ و زندان برای کمک به معلمان و مشاوران مدرسه در شناسایی متون مفید و موثر |
| 21 | فورن فاچارافونگ [37] | 2012 | تایلند | کمّی | نوجوانان | توسعه و ارزیابی سیستم کتاب‌درمانی الکترونیکی برای نوجوانان |
| 22 | نیوکامن [38] | 2014 | آمریکا | ترکیبی | والدین و کودکان 10 تا 15 ساله بستری در بخش‌های عمومی پزشکی یا جراحی | مقایسه استفاده والدین و پرستار از یک کتاب اصلی کودکان در مورد عملکرد دی‌اکسی ریبونوکلئیک اسید (DNA) |
| 23 | برونئو [39] | 2017 | آمریکا | کمّی | دانشجویان | بررسی فرآیند انتخاب کتاب برای کتاب‌درمانی توسط دانشجویان کارشناسی ارشد مشاوره |
جدول 1: ادامه
| ردیف | نویسنده اول | سال | کشور | نوع مطالعه | جامعه پژوهش | هدف مطالعه |
| 24 | هانسن [40] |
2018 | انگلستان | کمّی | 318 فرد 18 سال به بالا دارای علائم افسردگی که در حال حاضر تحت درمان نبودند | بررسی اثربخشی کتاب «روانشناسی مثبت برای غلبه بر افسردگی» (اختر، 2012)، در مقایسه با کتاب خودیاری رفتار درمانی شناختی |
| 25 | تاپل [41] |
2018 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های داستان | ارزیابی در دسترس بودن کتاب‌های داستان درباره درماتیت آتوپیک و تحلیل آنها بر اساس پیروی از دستورالعمل‌های آکادمی پوست آمریکا برای درمان درماتیت آتوپیک از نظر خوانایی، صلاحیت نویسنده، هزینه و در دسترس بودن |
| 26 | کونوور [42] |
2020 | آمریکا | کمّی | کودکان سنین مدرسه (6 تا 10 سال) دارای والدین نظامی | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی بر افزایش تاب‌آوری و کاهش مشکلات رفتاری کودکان |
| 27 | سارلز [43] |
2020 | آمریکا | کیفی | - | بیان تجربه درباره انتخاب کتاب در زمینه کرونا ویروس برای کودکان |
| 28 | بروستر [44] | 2021 | انگلستان | کیفی | کتابداران، درمانگران، بیماران | بررسی رویکرد کتاب‌درمانی کرکلس (Kirklees ) |
| 29 | اسکلاب [45] |
2021 | استرالیا | کیفی | والدین کودکان در معرض خطر سرطان | بررسی کاربرد کتاب‌درمانی به‌عنوان مداخله روانی- آموزشی برای مشاوره ژنتیکی در کودکان در معرض سرطان |
| 31 | نوروزی [46] | 2023 | ایران | کمّی | کتابخانه‌های بیمارستانی | شناسایی مؤلفه‌های اجرای کتاب‌درمانی در کتابخانه‌های دیجیتال بیمارستانی ایران |
| 30 | وودال [47] | 2024 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های کودکان | ارائه فهرستی از کتاب‌های کودکان با موضوع قلدری برای کمک به متخصصان آموزشی و بالینی |
معیارهای محتوایی انتخاب منابع به چهار معیار اصلی شامل: متن، زبان و ادبیات، مخاطب، و اعتبار تقسیم شدند که به همراه
معیارهای فرعی در جدول 2 نشان داده شده‌اند.
معیارهای فرعی در جدول 2 نشان داده شده‌اند.
| معیار اصلی | معیار فرعی | شماره منبع |
| متن | واقعی بودن | [44، 26، 19، 18، 15] |
| تناسب با سن مخاطب | [48، 47، 45، 42، 32، 31، 24، 21، 19] | |
| ارتباط با مشکل مخاطب | [45، 43-41، 39، 37، 35،34، 26-22، 18] | |
| ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب | [45، 44، 40، 33، 29، 24، 20] | |
| توسعه منطقی رویدادها | [44، 41، 19] | |
| سطح خوانایی | [47، 44، 43، 29، 28، 26] | |
| مبتنی بودن بر شواهد | [41، 37، 26، 24، 20] | |
| ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن | [45] | |
زبان و ادبیات |
سادگی | [29، 18] |
| نوع محتوا (داستان، شعر، ...) | [45، 44، 35-33، 24، 22، 15] | |
| ادبیات داستانی | [34، 33، 30] | |
| شخصیت‌پردازی | [38، 30، 28، 21] | |
| عناصر شوخ طبعی | [19] | |
| مخاطب | عوامل فرهنگی، بومی و نژادی | [45-43، 41، 38، 35، 26، 24، 21] |
| احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب | [38، 26] | |
| جنسیت | [45، 30، 24] | |
| سن | [48، 47، 45، 32، 28] | |
| ویژگی‌های خانوادگی | [38] | |
| اعتبار | منابع برگزیده | [45، 42، 25، 15] |
| ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی | [45، 42، 25، 15] | |
| اعتبار ناشر | [29] | |
| اعتبار نویسندگان (نویسنده، مترجم، تصویرگر) | [48، 46، 40] | |
| ارزیابی شدن توسط همتایان | [41، 35، 28] | |
| منابع پرفروش | [37] | |
| ارزیابی شدن توسط غیر همتایان (درمانگر، کتابدار، والدین، متخصص ادبیات کودکان) | [47، 46، 41، 37، 34، 33، 31، 28] | |
| تاریخ حق مؤلف | [34، 22] |
در جدول 3، معیارهای ظاهری انتخاب منابع نشان داده شده است. معیارهای ظاهری اصلی انتخاب منابع شامل عناوین، عناصر
شکلی و پیوست‌ها هستند.
شکلی و پیوست‌ها هستند.
| معیار اصلی | معیار فرعی | شماره منبع |
| عناوین | عنوان اصلی | [35] |
| عنوان فرعی | [48] | |
| سرفصل‌ها | [48] | |
| فهرست مطالب | [48، 26] | |
| عناصر شکلی | قطع کتاب | [35] |
| صفحه‌آرائی | [25] | |
| نوع کاغذ | [25] | |
| فونت | [38، 25، 18] | |
| مصور بودن | [44، 41-23، 30، 29، 26، 25، 23-21، 19] | |
| جلد | [30] | |
| تعداد صفحه | [38، 35] | |
| الکترونیکی بودن | [43، 41] | |
| پیوست‌ها | فهرست مراجع | [26] |
| راهنمای مطالعه | [29] |
فرآیند انتخاب منابع در مداخلات کتاب‌درمانی که از متون بررسی شده به‌دست آمد، در قالب سه معیار اصلی "مراحل انتخاب"، "افراد دخیل در انتخاب"، و "ابزارهای انتخاب منابع" تقسیم شد. این معیارها در جدول 4 نشان داده شده‌اند.
| معیار اصلی | معیارهای فرعی | شماره منبع |
| مراحل انتخاب | تهیه فهرست اولیه | [44، 42، 34، 15] |
| ارزیابی همتا و غیر همتا | [48, 42, 38, 35-33, 28] | |
| انتخاب نهایی | [48، 42، 41، 35، 31، 22، 15] | |
| افراد دخیل در انتخاب | متخصص موضوعی | [46، 33] |
| درمانگر | [33] | |
| متخصص تحلیل محتوا | [33] | |
| کتابدار | [46، 38، 28] | |
| پرستار | [28] | |
| نویسنده کتاب | [38] | |
| ابزارهای انتخاب |
کتابشناسی‌های موضوعی | [48، 35، 15] |
| فهرست کتاب‌های منتخب | [48، 42، 25، 15] | |
| فهرست‌های کتابخانه‌ای | [48، 45، 35] | |
| پایگاه‌های اطلاعاتی | [45] | |
| منابع کتاب‌های درسی | [48] | |
| وب‌سایت کتابفروشی‌ها | [48] | |
| فهرست‌های رتبه‌بندی شده | [37] | |
| فروشگاه‌های اینترنتی کتاب | [37، 35] |
بحث
مطالعه حاضر یک مرور نظام‌یافته بود که برای شناسایی معیارهای ظاهری، محتوایی و فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی انجام شد.
معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌ها، معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای
مداخلات کتاب‌درمانی به چهار دسته «متن»، «زبان و ادبیات»، «مخاطب» و «اعتبار» تقسیم شدند.
معیار «متن» شامل هشت معیار فرعی «واقعی بودن»، «تناسب با سن مخاطب»، «ارتباط با مشکل مخاطب»، «ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب»، «توسعه منطقی رویدادها»، «سطح خوانایی»، «مبتنی بودن بر شواهد» و «ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن» بود. کلمن و گانونگ [27] معتقدند که شخصیت‌های داستانی که برای مداخلات کتاب‌درمانی کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند، باید واقعی باشند.. نویسندگان دیگری نیز معتقدند که ادبیات داستانی که برای اجرای کتاب‌درمانی برای کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند باید واقعی و به دور از عناصر تخیلی باشند [39، 15]. در واقع، مسئله و راه حل آن که در داستان به آنها پرداخته می‌شود، باید واقع‌بینانه باشند [36]. تناسب با سن مخاطب در مداخله‌های کتاب‌درمانی که بر روی کودکان انجام می‌شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، برای انتخاب کتاب مناسب برای کتاب‌درمانی کودکان باید به گروه سنی آنها توجه شود [47]. امین دهقان و پریرخ [15] و امجدی و پریرخ [19] به بررسی کتاب‌های مناسب با گروه سنی «ب» پرداختند. آنان برای انتخاب فهرست کتاب‌های مناسب جهت ارزیابی از کتاب‌های معرفی شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شورای کتاب کودک استفاده کردند. هولمز [33] نیز استفاده از گرامر مناسب سن کودک و عدم استفاده از ساختارهای پیچیده را از معیارهای مهم برای نگارش کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در کودکان 5 تا 8 ساله می‌داند. سایر پژوهشگرانی که به بررسی کتاب‌درمانی در کودکان پرداخته‌اند نیز بر انتخاب کتاب متناسب با سن مخاطب تأکید کرده‌اند [47، 42، 32، 24[.
محتوای کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی و مشکلی که در این کتاب‌ها به آن پرداخته می‌شود، باید مرتبط با مشکل مخاطب باشد که این امر هم در مورد متون داستانی و هم غیرداستانی صادق است و مطالعات متعددی به آن اشاره کرده‌اند ]31، 27، 25، 24، 21، 20، 18]. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] معتقدند که کتاب‌های خودیاری باید به‌طور صریح به شرایط و مشکلات رایج و چگونگی تأثیر آنها بر برنامه مداخله بپردازند. سارلز[43] نیز بیان می‌دارد که کتاب‌هایی که در زمینه کرونا ویروس برای کودکان انتخاب می‌شوند باید به احساساتی مانند اضطراب، کسالت، نگرانی و ترس بپردازند. کتاب‌های انتخابی برای مداخلات کتاب‌درمانی باید به ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب کمک نمایند. این کتاب‌ها باید باعث ایجاد اعتماد به نفس، حس ارزشمندی، خودشناسی، باورپذیری از سوی خود و دیگران، عدم احساس حقارت و نگاه مثبت و پرامید به زندگی کمک نمایند [22]. شخصیت مثبت کتاب‌های داستانی کودکان [36)]، ارائه یک الگوی مثبت برای نوجوانان [31]، ارائه تمرین‌هایی برای پرورش حس خوش‌بینی در بیماران [44]، داشتن پیام مثبت [33] و پرداختن به روانشناسی مثبت‌گرا از جمله مواردی هستند که پژوهشگران در راستای ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب به آن اشاره کرده‌اند. رویدادهای مورد استفاده در متون کتاب‌درمانی به‌ویژه در ادبیات داستانی باید از یک روند منطقی پیروی کنند. کلیولند [36] اذعان می‌دارد که متون و داستان کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه‌های طلاق، مرگ و زندان باید از خط داستانی جالب و منطقی برخوردار باشند.
سطح خوانایی کتاب‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان باید در نظر گرفته شود. در این راستا، کلمن [27] اذعان می‌دارد که مطالب کتاب‌های داستانی خودیاری که برای مداخله کتاب‌درمانی نوجوانان انتخاب می‌شوند باید به‌خوبی با توانایی خواندن آنها مطابقت داشته باشد. امِر [29] نیز به توانایی سطح خوانایی کتاب با سن کودکان اشاره کرده است. یکی دیگر از معیارهای محتوایی که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی باید مورد توجه قرار گیرد، مبتنی بر شواهد بودن محتوای کتاب‌ها است. در این راستا، ردینگ [34] معتقد است که کتاب‌های خودیاری که برای درمان اضطراب و افسردگی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید توسط متخصصان سلامت روان نوشته شوند و مبتنی بر شواهد علمی باشند. توسینگ [31] معتقد است که در کتاب‌های داستانی نوجوانان که برای مداخلات کتاب‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید اطلاعاتی درباره بیماری روانی و درمان آن نیز وجود داشته باشد. وی معتقد است که اینگونه کتاب‌ها باید به ارائه مهارت‌های مقابله‌ای در مورد بیماری روانی و آموزش‌هایی درباره آن نیز بپردازند.
معیار «زبان و ادبیات» شامل پنج معیار فرعی «سادگی»، «نوع محتوا»، «ادبیات داستانی»، «شخصیت‌پردازی» و «عناصر شوخ طبعی» بود. برنز و همکاران [18] و هولمز [33] به سادگی سطح مطالب و متناسب بودن آن با گروه سنی مخاطبان اشاره کرده‌اند. نوع محتوای کتاب‌ها نیز از معیارهای مرتبط با زبان و ادبیات است که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. در این راستا، بیشتر مطالعات انجام شده، ادبیات داستانی را برای مداخلات کتاب‌درمانی مناسب می‌دانند [41، 39، 36،31، 25، 22، 15]. بااین‌حال، بریوستر [44] معتقد است که محتوای کتاب‌های کتاب‌درمانی باید طیف متنوعی از نظر زبان و ادبیات داشته باشند. وی شعر، داستان، تصاویر، مقالات روزنامه‌ها و مجلات، منابع تاریخ محلی و خودسرگذشتنامه‌ها را از جمله محتواهای مناسب برای منابع کتاب‌درمانی می‌داند. شخصیت‌پردازی از معیارهای مهم در انتخاب کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی بویژه در ادبیات داستانی محسوب می‌شود. بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی باید بدون جنسیت مشخص و به‌صورت حیوانی در نظر گرفته شود. آنها معتقدند که شخصیت اصلی داستان باید تجارب گوناگونی در ارتباط با مشکل مخاطب داشته باشد. اسکلوب و همکاران [45] نیز معتقدند که شخصیت‌های داستان باید از
مطالعه حاضر یک مرور نظام‌یافته بود که برای شناسایی معیارهای ظاهری، محتوایی و فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی انجام شد.
معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌ها، معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای
مداخلات کتاب‌درمانی به چهار دسته «متن»، «زبان و ادبیات»، «مخاطب» و «اعتبار» تقسیم شدند.
معیار «متن» شامل هشت معیار فرعی «واقعی بودن»، «تناسب با سن مخاطب»، «ارتباط با مشکل مخاطب»، «ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب»، «توسعه منطقی رویدادها»، «سطح خوانایی»، «مبتنی بودن بر شواهد» و «ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن» بود. کلمن و گانونگ [27] معتقدند که شخصیت‌های داستانی که برای مداخلات کتاب‌درمانی کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند، باید واقعی باشند.. نویسندگان دیگری نیز معتقدند که ادبیات داستانی که برای اجرای کتاب‌درمانی برای کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند باید واقعی و به دور از عناصر تخیلی باشند [39، 15]. در واقع، مسئله و راه حل آن که در داستان به آنها پرداخته می‌شود، باید واقع‌بینانه باشند [36]. تناسب با سن مخاطب در مداخله‌های کتاب‌درمانی که بر روی کودکان انجام می‌شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، برای انتخاب کتاب مناسب برای کتاب‌درمانی کودکان باید به گروه سنی آنها توجه شود [47]. امین دهقان و پریرخ [15] و امجدی و پریرخ [19] به بررسی کتاب‌های مناسب با گروه سنی «ب» پرداختند. آنان برای انتخاب فهرست کتاب‌های مناسب جهت ارزیابی از کتاب‌های معرفی شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شورای کتاب کودک استفاده کردند. هولمز [33] نیز استفاده از گرامر مناسب سن کودک و عدم استفاده از ساختارهای پیچیده را از معیارهای مهم برای نگارش کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در کودکان 5 تا 8 ساله می‌داند. سایر پژوهشگرانی که به بررسی کتاب‌درمانی در کودکان پرداخته‌اند نیز بر انتخاب کتاب متناسب با سن مخاطب تأکید کرده‌اند [47، 42، 32، 24[.
محتوای کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی و مشکلی که در این کتاب‌ها به آن پرداخته می‌شود، باید مرتبط با مشکل مخاطب باشد که این امر هم در مورد متون داستانی و هم غیرداستانی صادق است و مطالعات متعددی به آن اشاره کرده‌اند ]31، 27، 25، 24، 21، 20، 18]. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] معتقدند که کتاب‌های خودیاری باید به‌طور صریح به شرایط و مشکلات رایج و چگونگی تأثیر آنها بر برنامه مداخله بپردازند. سارلز[43] نیز بیان می‌دارد که کتاب‌هایی که در زمینه کرونا ویروس برای کودکان انتخاب می‌شوند باید به احساساتی مانند اضطراب، کسالت، نگرانی و ترس بپردازند. کتاب‌های انتخابی برای مداخلات کتاب‌درمانی باید به ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب کمک نمایند. این کتاب‌ها باید باعث ایجاد اعتماد به نفس، حس ارزشمندی، خودشناسی، باورپذیری از سوی خود و دیگران، عدم احساس حقارت و نگاه مثبت و پرامید به زندگی کمک نمایند [22]. شخصیت مثبت کتاب‌های داستانی کودکان [36)]، ارائه یک الگوی مثبت برای نوجوانان [31]، ارائه تمرین‌هایی برای پرورش حس خوش‌بینی در بیماران [44]، داشتن پیام مثبت [33] و پرداختن به روانشناسی مثبت‌گرا از جمله مواردی هستند که پژوهشگران در راستای ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب به آن اشاره کرده‌اند. رویدادهای مورد استفاده در متون کتاب‌درمانی به‌ویژه در ادبیات داستانی باید از یک روند منطقی پیروی کنند. کلیولند [36] اذعان می‌دارد که متون و داستان کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه‌های طلاق، مرگ و زندان باید از خط داستانی جالب و منطقی برخوردار باشند.
سطح خوانایی کتاب‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان باید در نظر گرفته شود. در این راستا، کلمن [27] اذعان می‌دارد که مطالب کتاب‌های داستانی خودیاری که برای مداخله کتاب‌درمانی نوجوانان انتخاب می‌شوند باید به‌خوبی با توانایی خواندن آنها مطابقت داشته باشد. امِر [29] نیز به توانایی سطح خوانایی کتاب با سن کودکان اشاره کرده است. یکی دیگر از معیارهای محتوایی که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی باید مورد توجه قرار گیرد، مبتنی بر شواهد بودن محتوای کتاب‌ها است. در این راستا، ردینگ [34] معتقد است که کتاب‌های خودیاری که برای درمان اضطراب و افسردگی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید توسط متخصصان سلامت روان نوشته شوند و مبتنی بر شواهد علمی باشند. توسینگ [31] معتقد است که در کتاب‌های داستانی نوجوانان که برای مداخلات کتاب‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید اطلاعاتی درباره بیماری روانی و درمان آن نیز وجود داشته باشد. وی معتقد است که اینگونه کتاب‌ها باید به ارائه مهارت‌های مقابله‌ای در مورد بیماری روانی و آموزش‌هایی درباره آن نیز بپردازند.
معیار «زبان و ادبیات» شامل پنج معیار فرعی «سادگی»، «نوع محتوا»، «ادبیات داستانی»، «شخصیت‌پردازی» و «عناصر شوخ طبعی» بود. برنز و همکاران [18] و هولمز [33] به سادگی سطح مطالب و متناسب بودن آن با گروه سنی مخاطبان اشاره کرده‌اند. نوع محتوای کتاب‌ها نیز از معیارهای مرتبط با زبان و ادبیات است که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. در این راستا، بیشتر مطالعات انجام شده، ادبیات داستانی را برای مداخلات کتاب‌درمانی مناسب می‌دانند [41، 39، 36،31، 25، 22، 15]. بااین‌حال، بریوستر [44] معتقد است که محتوای کتاب‌های کتاب‌درمانی باید طیف متنوعی از نظر زبان و ادبیات داشته باشند. وی شعر، داستان، تصاویر، مقالات روزنامه‌ها و مجلات، منابع تاریخ محلی و خودسرگذشتنامه‌ها را از جمله محتواهای مناسب برای منابع کتاب‌درمانی می‌داند. شخصیت‌پردازی از معیارهای مهم در انتخاب کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی بویژه در ادبیات داستانی محسوب می‌شود. بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی باید بدون جنسیت مشخص و به‌صورت حیوانی در نظر گرفته شود. آنها معتقدند که شخصیت اصلی داستان باید تجارب گوناگونی در ارتباط با مشکل مخاطب داشته باشد. اسکلوب و همکاران [45] نیز معتقدند که شخصیت‌های داستان باید از
تنوع فرهنگی برخوردار باشند. امر [29] نیز عنوان می‌کند که شخصیت کتاب باید مشکلی داشته باشد که همانند مشکل مخاطبانی باشد که از این کتاب برای کتاب‌درمانی استفاده می‌کنند. پاردک و پاردک [26] معتقدند که داستان علاوه بر اینکه باید دارای شخصیت‌های باور پذیر باشد، لازم است عناصر شوخ‌طبعی قابل درک برای کودکان پیش‌دبستانی را نیز شامل شود.
معیار «مخاطب» شامل پنج معیار فرعی «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی»، «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب»، «جنسیت»، «سن» و «ویژگی‌های خانوادگی» است. از جمله معیارهای مهم که باید برای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی به آن توجه شود، «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی» و «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب» است که در بسیاری از مطالعات به آن اشاره شده است [45، 44، 39، 37، 35، 28]. براین‌اساس، مطالب کتاب نباید به باورهای مذهبی و ارزش‌های خواننده توهین کنند [27]. همچنین، مطالب کتاب باید با فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف متناسب باشد [36] و خواننده باید بتواند از نظر قومی و هویت نژادی با شخصیت داستان همزادپنداری نماید [31]. توجه به «جنسیت» نیز از جمله معیارهایی است که در انتخاب منابع مناسب کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. برخی از پژوهشگران معتقدند که در تدوین متون کتاب‌درمانی باید به جنسیت مخاطب توجه کرد [44]. بااین‌حال، بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت‌های داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی، باید بدون جنسیت مشخص در نظر گرفته شوند. در انتخاب محتوای مناسب، توجه به سن و گروه‌های سنی نیز از جمله معیارهایی است که در مطالعات مختلف به آن اشاره شده است [32، 31، 19].
معیار «اعتبار» دارای هشت زیر معیار «منابع برگزیده»، «ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی»، «اعتبار ناشر»، «اعتبار نویسندگان»، «ارزیابی شدن توسط همتایان»، «منابع پرفروش»، «ارزیابی شدن توسط غیرهمتایان»، و «تاریخ حق مؤلف» است. در انتخاب منابع مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی می‌توان از منابعی استفاده نمود که توسط یک نهاد تخصصی ارزیابی و برگزیده شده باشد [24]. به‌عنوان نمونه، برای انتخاب کتاب‌های مناسب کودکان می‌توان از فهرست کتاب‌های منتخب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا شورای کتاب کودک استفاده نمود [15]. انتخاب کتاب از بین انتشارات یک ناشر معتبر نیز می‌تواند ملاکی برای ارزشمند بودن کتاب در نظر گرفته شود [23]. اعتبار نویسنده یا نویسندگان کتاب و سایر افراد دست‌اندرکار تولید کتاب مانند مترجم، تصویرگر و ویراستار نیز در تعیین اعتبار کتاب مؤثر است [30، 23]. براین‌اساس، اسمیت و همکاران [32] ، تخصص موضوعی نویسنده را از جمله معیارهای اعتبار کتاب می‌دانند. یکی از معیارهایی که به‌منظور ارزیابی اعتبار منابع مناسب برای کتاب‌درمانی می‌توان مورد توجه قرار داد، ارزیابی کتاب توسط گروه همتایان و درمانجویان است [39، 37، 35، 29]. از جمله معیارهای دیگری که می‌تواند به‌عنوان ملاک تعیین اعتبار منبع مورد استفاده قرار گیرد، ارزیابی آن توسط غیر همتایان از جمله درمانگر، کتابدار، والدین، و متخصص ادبیات کودکان است [38, 35, 34, 30, 29, 25, 22, 19]. برای ارزیابی منابع توسط گروه‌های همتایان و غیرهمتایان می‌توان از ابزارهای اعتبارسنجی استفاده نمود. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] از ابزاری شامل پنج معیار و مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت استفاده کردند. آنان پرفروش بودن منابع را نیز مدنظر داشتند. جدید بودن تاریخ انتشار و حق مؤلف منابع نیز به‌عنوان ملاکی برای اعتبار منابع کتاب‌درمانی توسط برخی از مطالعات مطرح شده است [41،34].
معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌های این مطالعه، معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی به سه دسته «عناوین»، «عناصر شکلی» و «پیوست‌ها» تقسیم شدند. لازم به ذکر اشت که در خصوص معیارهای ظاهری، در مطالعات صرفاً به این معیارها اشاره شده است و توضیحات بیشتری درباره جزئیات این معیارها ارائه نشده است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد، نیاز به انجام مطالعات بیشتر برای شناسایی ویژگی‌های این معیارها لازم باشد. معیار «عناوین» شامل چهار معیار فرعی «عنوان اصلی»، «عنوان فرعی»، «سرفصل‌ها» و «فهرست مطالب» است. براین‌اساس، برونتو [39] عنوان کتاب و عنوان روی جلد کتاب را به‌عنوان یکی از معیارهای ظاهری انتخاب منابع در نظر می‌گیرد. همچنین، اسمیت [32] و کلمن و گانونگ [27] به عناوین فرعی، سرفصل‌ها و فهرست مطالب کتاب به‌عنوان ملاکی ظاهری برای انتخاب کتاب برای مداخلات کتاب‌درمانی اشاره کرده‌اند. معیار «عناصر شکلی» شامل هشت معیار فرعی «قطع کتاب»، «صفحه‌آرائی»، «نوع کاغذ»، «فونت»، «مصور بودن»، «جلد»، «تعداد صفحات» و «الکترونیکی بودن» است. جذابیت‌های ظاهری کتاب شامل مصوربودن [33، 27، 21]، انتخاب فونت مناسب [38، 21]، صفحه‌آرایی [21]، نوع کاغذ [21]، تعداد صفحات [39، 38] و الکترونیکی بودن [44، 43] از جمله معیارهای شکلی انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی هستند که در منابع مختلف به آنها اشاره شده است. معیار «پیوست‌ها» شامل دو معیار فرعی «فهرست مراجع» و «راهنمای مطالعه» است. کلمن و گانونگ [27] داشتن فهرست مراجع را به‌عنوان یکی از جذابیت‌های ظاهری منابع مناسب برای کتاب‌درمانی در نظر گرفته‌اند. داشتن راهنمای مطالعه که توسط متخصص موضوعی برای کتاب‌های خودیاری نوشته شده است، توسط هولمز [33[ مطرح شده است.
معیار «مخاطب» شامل پنج معیار فرعی «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی»، «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب»، «جنسیت»، «سن» و «ویژگی‌های خانوادگی» است. از جمله معیارهای مهم که باید برای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی به آن توجه شود، «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی» و «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب» است که در بسیاری از مطالعات به آن اشاره شده است [45، 44، 39، 37، 35، 28]. براین‌اساس، مطالب کتاب نباید به باورهای مذهبی و ارزش‌های خواننده توهین کنند [27]. همچنین، مطالب کتاب باید با فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف متناسب باشد [36] و خواننده باید بتواند از نظر قومی و هویت نژادی با شخصیت داستان همزادپنداری نماید [31]. توجه به «جنسیت» نیز از جمله معیارهایی است که در انتخاب منابع مناسب کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. برخی از پژوهشگران معتقدند که در تدوین متون کتاب‌درمانی باید به جنسیت مخاطب توجه کرد [44]. بااین‌حال، بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت‌های داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی، باید بدون جنسیت مشخص در نظر گرفته شوند. در انتخاب محتوای مناسب، توجه به سن و گروه‌های سنی نیز از جمله معیارهایی است که در مطالعات مختلف به آن اشاره شده است [32، 31، 19].
معیار «اعتبار» دارای هشت زیر معیار «منابع برگزیده»، «ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی»، «اعتبار ناشر»، «اعتبار نویسندگان»، «ارزیابی شدن توسط همتایان»، «منابع پرفروش»، «ارزیابی شدن توسط غیرهمتایان»، و «تاریخ حق مؤلف» است. در انتخاب منابع مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی می‌توان از منابعی استفاده نمود که توسط یک نهاد تخصصی ارزیابی و برگزیده شده باشد [24]. به‌عنوان نمونه، برای انتخاب کتاب‌های مناسب کودکان می‌توان از فهرست کتاب‌های منتخب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا شورای کتاب کودک استفاده نمود [15]. انتخاب کتاب از بین انتشارات یک ناشر معتبر نیز می‌تواند ملاکی برای ارزشمند بودن کتاب در نظر گرفته شود [23]. اعتبار نویسنده یا نویسندگان کتاب و سایر افراد دست‌اندرکار تولید کتاب مانند مترجم، تصویرگر و ویراستار نیز در تعیین اعتبار کتاب مؤثر است [30، 23]. براین‌اساس، اسمیت و همکاران [32] ، تخصص موضوعی نویسنده را از جمله معیارهای اعتبار کتاب می‌دانند. یکی از معیارهایی که به‌منظور ارزیابی اعتبار منابع مناسب برای کتاب‌درمانی می‌توان مورد توجه قرار داد، ارزیابی کتاب توسط گروه همتایان و درمانجویان است [39، 37، 35، 29]. از جمله معیارهای دیگری که می‌تواند به‌عنوان ملاک تعیین اعتبار منبع مورد استفاده قرار گیرد، ارزیابی آن توسط غیر همتایان از جمله درمانگر، کتابدار، والدین، و متخصص ادبیات کودکان است [38, 35, 34, 30, 29, 25, 22, 19]. برای ارزیابی منابع توسط گروه‌های همتایان و غیرهمتایان می‌توان از ابزارهای اعتبارسنجی استفاده نمود. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] از ابزاری شامل پنج معیار و مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت استفاده کردند. آنان پرفروش بودن منابع را نیز مدنظر داشتند. جدید بودن تاریخ انتشار و حق مؤلف منابع نیز به‌عنوان ملاکی برای اعتبار منابع کتاب‌درمانی توسط برخی از مطالعات مطرح شده است [41،34].
معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌های این مطالعه، معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی به سه دسته «عناوین»، «عناصر شکلی» و «پیوست‌ها» تقسیم شدند. لازم به ذکر اشت که در خصوص معیارهای ظاهری، در مطالعات صرفاً به این معیارها اشاره شده است و توضیحات بیشتری درباره جزئیات این معیارها ارائه نشده است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد، نیاز به انجام مطالعات بیشتر برای شناسایی ویژگی‌های این معیارها لازم باشد. معیار «عناوین» شامل چهار معیار فرعی «عنوان اصلی»، «عنوان فرعی»، «سرفصل‌ها» و «فهرست مطالب» است. براین‌اساس، برونتو [39] عنوان کتاب و عنوان روی جلد کتاب را به‌عنوان یکی از معیارهای ظاهری انتخاب منابع در نظر می‌گیرد. همچنین، اسمیت [32] و کلمن و گانونگ [27] به عناوین فرعی، سرفصل‌ها و فهرست مطالب کتاب به‌عنوان ملاکی ظاهری برای انتخاب کتاب برای مداخلات کتاب‌درمانی اشاره کرده‌اند. معیار «عناصر شکلی» شامل هشت معیار فرعی «قطع کتاب»، «صفحه‌آرائی»، «نوع کاغذ»، «فونت»، «مصور بودن»، «جلد»، «تعداد صفحات» و «الکترونیکی بودن» است. جذابیت‌های ظاهری کتاب شامل مصوربودن [33، 27، 21]، انتخاب فونت مناسب [38، 21]، صفحه‌آرایی [21]، نوع کاغذ [21]، تعداد صفحات [39، 38] و الکترونیکی بودن [44، 43] از جمله معیارهای شکلی انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی هستند که در منابع مختلف به آنها اشاره شده است. معیار «پیوست‌ها» شامل دو معیار فرعی «فهرست مراجع» و «راهنمای مطالعه» است. کلمن و گانونگ [27] داشتن فهرست مراجع را به‌عنوان یکی از جذابیت‌های ظاهری منابع مناسب برای کتاب‌درمانی در نظر گرفته‌اند. داشتن راهنمای مطالعه که توسط متخصص موضوعی برای کتاب‌های خودیاری نوشته شده است، توسط هولمز [33[ مطرح شده است.
فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: یافته‌های این مطالعه درباره «فرآیند انتخاب منابع» در مداخلات کتاب‌درمانی، منجر به شناسایی سه معیار «مراحل انتخاب»، «افراد دخیل در انتخاب» و «ابزارهای انتخاب» شد.
معیار «مراحل انتخاب» شامل سه معیار فرعی «تهیه فهرست اولیه»، «ارزیابی همتا و غیرهمتا» و «انتخاب نهایی» است. در واقع، دست‌اندکاران انتخاب منابع با توجه به سایر معیارهای انتخاب، باید اقدام به تهیه فهرستی اولیه از منابع نمایند، سپس اعتبار این منابع از طریق ارزیابی‌های همتا و غیرهمتا مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت، منابع نهایی برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی انتخاب شوند. در مطالعه رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] در مرحله اول از مراحل انتخاب، کتاب‌هایی انتخاب شدند که از طرف مؤسسه فرهنگی هنری کیهان دنش برای کودکان معرفی شده بودند. بردزلی [25] نیز برای تهیه فهرست اولیه از کتابشناسی‌های کودکان استفاده کردند. در مرحله «ارزیابی همتا و غیرهمتا»، مطالعات مختلف از ابزارها و منابع گوناگونی استفاده کردند. بردزلی[25] برای ارزیابی فهرست اولیه انتخاب شده، از نظرات یک متخصص ادبیات کودکان استفاده کرد. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] نیز از ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس ارزیابی توسط متخصصان روانشناسی کودک، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها از شورای کتاب کودک انجام شد. درمطالعه اَمِر[29]، هم از ارزیابی همتا و هم ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس، کتاب‌ها توسط کودکان سنین مدرسه، کتابدار کودک و پرستار کودک مورد ارزیابی قرار گرفتند. ردینگ و همکاران [26] نیز از ابزاری در مقیاس لیکرت و شامل پنج معیار برای ارزیابی غیرهمتا استفاده کردند. در نهایت با توجه به نتایج ارزیابی همتا و غیر همتا، اقدام به انتخاب فهرست نهایی کتاب‌ها برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی می‌نمایند.
در برخی از مطالعات، به «افراد دخیل در انتخاب» منابع شامل «متخصص روانشناسی»، «درمانگر»، «متخصص تحلیل محتوا»، «کتابدار»، «پرستار» و «نویسنده کتاب» اشاره شده است [46، 33، 28]. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] انتخاب داستان‌ها برای مداخله کتاب‌درمانی برای کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان توسط متخصص روانشناسی کودکان، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها انجام شد. در مطالعه امر [29]، افراد دخیل در انتخاب شامل پرستار کودک و کتابدار بودند. در مطالعه نیوکام و همکاران [38]، علاوه‌بر کتابدار، نویسنده کتاب نیز در بررسی و انتخاب مشارکت داشت. معیار «ابزارهای انتخاب» شامل هشت معیار فرعی «کتابشناسی‌های موضوعی»، «فهرست کتاب‌های منتخب»، «فهرست‌های کتابخانه‌ای»، «پایگاه‌های اطلاعاتی»، «مراجع کتاب‌های درسی»، «وب‌سایت کتابفروشی‌ها»، «فهرست‌های رتبه‌بندی شده»، و «فروشگاه‌های اینترنتی کتاب» بود. برخی از مطالعات از یک ابزار برای انتخاب کتاب استفاده کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، امین دهقان و پریرخ [15]، شجاعی و همکاران [21]، و رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] از «فهرست کتاب‌های منتخب» استفاده کرده‌اند. برخی از مطالعات نیز از چند ابزار مختلف برای انتخاب استفاده کرده‌اند. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] برای انتخاب منابع از فهرست‌های رتبه‌بندی شده و فروشگاه‌های اینترنتی کتاب استفاده کردند؛ اسمیت و همکاران[32] نیز از فهرست‌های کتابخانه‌ای، مراجع کتاب‌های درسی و وب‌سایت کتابفروشی‌ها استفاده کرده‌اند.
محدودیت‌های مطالعه
از جمله محدودیت‌های این مطالعه، بررسی مطالعات به زبان‌های انگلیسی و فارسی بود که ورود مطالعات زبان فارسی می‌تواند سوگیری انتخاب را افزایش دهد. محدودیت دیگر مطالعه این بود که صرفاً به بررسی مطالعات پایان یافته پرداخته و مطالعات در حال انجام و پروتکلها را شامل نمی‌شود.
نتیجهگیری
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. برای تأثیر بیشتر کتاب‌درمانی و دستیابی به نتایج بهتر، لازم است کتاب‌هایی که به‌منظور استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی استفاده می‌شوند، دارای معیارهای محتوایی و ظاهری مناسبی باشند. معیارهای ظاهری و محتوایی و همچنین فرآیند انتخاب منابع شناسایی شده در این مطالعه می‌تواند به کتاب‌درمانگران شامل درمانگران، روانشناسان، روانپزشکان و کتابداران در انتخاب صحیح منابع و نیز مراحل مختلف انجام فرآیند مذکور کمک نماید.
پیوست: راهبرد جستجو
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.MUI.NUREMA.REC.1401.051 اخذ شده از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با شماره 3401229 انجام شده است. حامی مالی هیچگونه نقشی در گردآوری داده، تحلیل داده و نگارش مقاله نداشته است.
تضاد منافع: نویسندگان مقاله اعلام می کنند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: معصومه ربیع: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش-بررسی و ویرایش؛ زیبا فرج‌زادگان: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، روش‌شناسی، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ احمد پاپی: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ محمدرضا هاشمیان: روش شناسی، گردآوری داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ رسول نوری: سرپرستی مطالعه، مدیریت پروژه، مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، روش‌شناسی، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی. تمامی نویسندگان متن مقاله را مطالعه و تأیید کرده‌اند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به داده‌ها: دسترسی به داده‌ها از طریق نویسنده مسئول امکان پذیر است.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش بخش انگلیسی مقاله از نرم‌افزار DeepSeek (توسعه‌یافته توسط شرکت فناوری DeepSeek) استفاده شد. تمام ویرایش‌های انجام‌شده با کمک این ابزار توسط نویسندگان از نظر دقت و مناسب بودن بررسی و تأیید شدند.
قدردانی: این مقاله حاصل بخشی از پایان نامه با عنوان « معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی: یک مرور حیطه‌ای در مقطع کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی مصوب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال 1402 با کد 3401229 است.
مقدمه
کتاب‌درمانی استفاده از کتاب برای درمان است و به‌عنوان روشی مکمل در درمان در کنار پزشکی و روان‌پزشکی بالینی برای کمک به افراد دارای مشکلات احساسی یا بیماری‌های روانی و به‌منظور حل مشکلات شخصی از راه مطالعه جهت‌دار به‌کار می‌رود [2، 1]. کتاب‌درمانی یکی از روش‌های کم‌هزینه، در دسترس و سودمند در درمان بیماری‌ها و مشاوره‌های روانشناسی می‌باشد که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است [1]. دلایل بسیاری برای به‌کار گرفتن کتاب‌درمانی وجود دارد. توسعه خودباوری فردی، افزایش درک فردی رفتار یا محرک‌های انسانی، تسکین احساسات یا فشارهای فکری، ارائه پوشش گسترده‌ای از هر جنبه از شرایط انسان در کتاب‌ها، استفاده دوباره از کتاب‌ها توسط افراد در شرایط مختلف، امکان دسترسی آسان مردم به کتاب‌ها، قدرت استثنایی تأثیر کلمات نوشته شده بر بسیاری از مردم، آگاهی از مشکلات سایر افراد، آشکارسازی علایق پنهان و نامشخص فرد و اراِئه راه‌حل‌های متعدد برای حل یک مشکل از جمله این دلایل هستند [1].
پژوهش‌های مختلفی در زمینه کاربرد کتاب‌درمانی و تأثیر آن در درمان بیماران در گروه‌های سنی متفاوت انجام شده است. بر این اساس، کتاب‌درمانی منجر به بهبود قابل توجه در خودمدیریتی سالمندان و بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی و حضور فعال‌تر آنان در جامعه می‌شود [3]. از سوی دیگر، کتاب‌درمانی بر مهارت‌های حل مسأله و مهارت‌های اجتماعی کودکان تأثیر به‌سزایی دارد [4]. کتاب ابزاری مهـم بـرای تغییردادن ارزش‌ها و نگرش‌ها تلقی می‌شود. کتاب‌درمانی می‌تواند باعث افزایش سطح عزت نفس دانشجویان شود [5]. از طرفی، از کتـاب بـه علـت دردسـترس و فراگیر بودن، در درمان اختلالات بسیاری استفاده شده است[10-6].
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. مطالعات انجام شده در حوزه کتاب‌درمانی، برخی منابع مناسب برای استفاده در فرآیند کتاب‌درمانی را معرفی کرده‌اند. برخی از این منابع عبارتند از کتاب «احساس خوب» اثر برنر [12، 11]، و کتاب «روانشناسی افسردگی» اثر برنر [13]. برخی مطالعات، کتاب‌های داستان را یکی از ابزارهای مناسب برای کاهش مشکلات روان‌شناختی می‌دانند [15، 14] مطالعات دیگری به بیان ویژگی‌های منابع مناسب از جمله ویژگی‌های ظاهری و محتوایی پرداخته‌اند [18-16].
به‌رغم تلاش‌های انجام شده برای معرفی منابع مناسب و یا معیارهای انتخاب منابع در مطالعات مختلف، هنوز معیارهای مشخص و مدونی برای انتخاب محتوای مناسب برای کتاب‌درمانی وجود ندارد. همچنین، پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد تاکنون مطالعه‌ای منتشر نشده است که به بررسی معیارهای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی پرداخته باشد که این امر موجب انتخاب سلیقه‌ای منابع توسط کتاب‌درمانگران شده است. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، شناسایی معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی برای مداخلات کتاب‌درمانی از طریق بررسی متون و منابع موجود است تا از این طریق بتوان به دست‌اندرکاران کتاب‌درمانی (کتاب‌درمانگران) در اجرای مؤثرتر و هدفمندتر کتاب‌درمانی کمک کرد.
این مطالعه یک مرور نظام یافته بود که به منظور شناسایی و دسته بندی معیارهای ظاهری و محتوایی و فرآیند انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب در کتاب‌درمانی انجام شد.
راهبرد جستجو: از اصطلاحنامه‌های MeSH، EMtree و ERIC برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی و اصطلاحنامه‌های علمی و فنی ایرانداک برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی استفاده شد. همچنین، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی LISTA ، Scopus و Google Scholar برای تعیین کلیدواژه‌های انگلیسی؛ و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی برای تعیین کلیدواژه‌های فارسی و تعیین کلیدواژه‌های مرتبط به‌کار رفته در مقالات و متون مرتبط استفاده شد. بر این اساس، کلیدواژه‌های زیر برای جستجوی منابع مرتبط با هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. بر این اساس، کلیدواژه‌های انگلیسی شامل Bibliotherapy, Bibliocounseling, book therapy, book remedy, poetry therapy, poetry remedy, reading therapy, reading remedy, literary therapy, literary remedy, therapeutic storytelling و کلیدواژه‌های فارسی شامل کتاب‌درمانی، شعردرمانی، داستان‌درمانی بود. نمونه استراتژی جستجو در پایگاه پابمد در زیر ارائه شده است (راهبردهای جستجو در پیوست آمده است).
(bibliotherapy[mesh] OR bibliotherap*[tiab] OR Bibliocounseling[tiab] OR "literature therap*"[tiab] OR “literature remed*”[tiab] OR “literary therap*” OR “literary remed*” OR "book therap*"[tiab] OR "poetry therap*"[tiab] OR “poetry remed*”[tiab] OR "therapeutic storytelling"[tiab] OR "reading remed*"[tiab] OR “reading therap*”[tiab] OR "book remed*"[tiab])
پایگاه‌های مورد جستجو: در این مطالعه، پایگاه‌های اطلاعاتی PubMed، EMbase، Scopus، Web of Science، ProQuest، Cochrane، و LISTA برای جستجوی منابع انگلیسی مرتبط و پایگاه‌های مگیران، SID، ایرانداک، نورمگز، سیویلیکا، و موتور جستجوی علم‌نت برای بازیابی منابع فارسی مرتبط جستجو شد. جستجوی منابع خاکستری از طریق جستجو در گوگل اسکالر و پایگاه‌های اطلاعاتی مربوط به پایان نامه‌ها مانند پروکوئست و ایرانداک انجام شد. مقالات همایش‌ها علاوه بر جستجو در اسکوپوس و پایگاه‌های جهان اسلام و جهاد دانشگاهی از طریق جستجو در فهرست مقالات همایش‌های ایفلا نیز انجام شد. همچنین، جستجوی دستی در فهرست منابع منتخب نهایی نیز انجام شد.
معیارهای ورود و خروج: معیارهای ورود منابع عبارتند از همه انواع مطالعات شامل مطالعات کمی، کیفی و ترکیبی، مطالعات مرتبط با اهداف پژوهش که شامل معیارهای محتوایی و ظاهری انتخاب منابع اطلاعاتی و فرآیند انتخاب منابع در کتاب‌درمانی بودند. از نظر تاریخ انتشار منابع، محدودیت زمانی اعمال شد و منابع تا تاریخ 30 دسامبر 2024 جستجو شدند. منابع به زبان‌های انگلیسی و فارسی وارد مرور شدند. مطالعاتی که دسترسی به متن کامل آنها امکان‌پذیر نبود و مطالعات مربوط به اطلاع‌درمانی و وب‌درمانی از مرور خارج شدند.
انتخاب منابع: در این مطالعه، ابتدا با جستجوی پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع خاکستری مطالعات مرتبط شناسایی شدند. سپس، با استفاده از نرم افزار اندنوت نسخه 19 موارد تکراری حذف شد. سپس، منابع بازیابی شده در دو مرحله بر اساس عنوان/چکیده و سپس متن کامل (بر اساس معیارهای ورود و خروج)، غربالگری شدند و مطالعاتی که منطبق با اهداف پژوهش و معیارهای ورود نبودند، از مطالعه حذف شدند. این مرحله به‌طور مستقل توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) انجام و در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) برطرف شد.
استخراج اطلاعات: اطلاعات هر منبع شامل نام نویسنده اول، سال انتشار، کشور مورد مطالعه، روش مطالعه، نمونه مورد مطالعه، نوع منابع انتخاب شده برای کتاب‌درمانی، معیارهای محتوایی انتخاب منابع، معیارهای ظاهری انتخاب منابع و فرآیند انتخاب منابع با استفاده از فرم استخراج داده استخراج شدند. استخراج داده‌ها توسط دو نفر از اعضای تیم پژوهش (ر.ن. و ز.ف.) به‌صورت مستقل انجام شد. در صورتی که دو پژوهشگر به توافق نرسیدند، موارد عدم توافق با داوری نفر سوم (الف. پ.) حل شد
روش تحلیل داده‌ها: داده‌های به‌دست آمده در مورد مطالعه، شامل معیارهای انتخاب منابع (محتوایی و ظاهری) و فرآیند انتخاب منابع ترکیب و گروه‌بندی شد و عناصر و یافته‌های گروه‌بندی شده به‌صورت روایی و در قالب جدول گزارش شدند.
یافته ها
پس از جستجو، 8779 منبع شناسایی شد. پس از حذف موارد تکراری از طریق نرم‌افزار اندنوت نسخه X9، تعداد 3437 منبع باقی ماند. منابع باقی‌مانده در دو مرحله غربالگری شدند. پس از غربالگری عنوان/چکیده بر اساس اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج تعداد 329 منبع باقی ماند. در مرحله بعد، غربالگری متن کامل انجام شد، که در این مرحله 298 مطالعه به دلیل عدم انطباق با اهداف مطالعه و معیارهای ورود و خروج حذف شدند و 31 مطالعه برای بررسی و استخراج داده‌ها انتخاب شدند. فرآیند انتخاب مطالعات در نمودار 1 نشان داده شده است.
مشخصات مطالعات نهایی شامل هفت مطالعه به زبان فارسی و 24 مطالعه به زبان انگلیسی در جدول 1 و به‌ترتیب سال انتشار نشان داده شده است. بیشترین تعداد مطالعات مربوط به کشور آمریکا با 18 مطالعه است. از نظر نوع مطالعه، تعداد 21 مطالعه از نوع کمی، هشت مطالعه کیفی و دو مطالعه ترکیبی بودند.
جدول 1. مشخصات مطالعات انتخاب شده
| ردیف | نویسنده اول | سال | کشور | نوع مطالعه | جامعه پژوهش | هدف مطالعه |
| 1 | امین‌دهقان [15] | 1382 | ایران | کیفی | کتاب‌های داستانی مناسب کودکان گروه سنی "ب" | تحلیل محتوای کتاب‌های داستانی مناسب کودکان در گروه سنی "ب" با رویکرد کتاب‌درمانی |
| 2 | امجدی [19] | 1386 | ایران | کیفی | کتاب‌های مناسب گروه سنی "ب" |
بررسی داستان‌های کودکان با رویکرد کتاب‌درمانی |
| 3 | بانکی [20] | 1388 | ایران | کمّی | کودکان کلاس اول و دوم ابتدایی والدین طلاق گرفته شهر اصفهان در سال تحصیلی 85-1384 | تعیین اثربخشی کتاب‌درمانی گروهی به‌عنوان مداخله درمانی بر اضطراب جدایی و افسردگی ناشی از طلاق بر کودکان والدین طلاق گرفته |
| 4 | شجاعی‌کاریزکی [21] | 1394 | ایران | کمّی | 15 دختر 7 تا 12 سال (گروه سنی ب و ج) تحت پوشش بهزیستی استان تهران در مرکز دخترانه دارالقراء | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی بر کاهش میزان افسردگی در کودکان |
| 5 | سلحشور [22] | 1394 | ایران | کمّی | دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان دخترانه شهید توانا در تبریز | بررسی میزان تأثیر کتاب‌درمانی بر کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان |
| 6 | معصومی [23] | 1398 | ایران | کمّی | 40 کودک مبتلا به سرطان | بررسی اثربخشی کتاب در بهبود درمان بیماران سرطانی گروه سنی ب (7 تا 9 سال) |
| 7 | رحیمی [24] | 1399 | ایران | ترکیبی | کتاب‌هایی که از طرف شورای کتاب کودک به‌عنوان کتاب منتخب معرفی شده‌اند | شناسایی میزان هم‌خوانی محتوای داستان‌های مناسب گروه سنی الف، ب و الف/ب منتشر شده در سال‌های 1385 تا 1395 با مؤلفه‌های عناصر نظریه گسترش‌یافته بازداری رفتاری بارکلی |
| 8 | بردزلی [25] | 1981 | آمریکا | کمّی | دانش‌آموزان (معلول و غیر معلول) | بررسی تأثیر کتاب بر نگرش دانش‌آموزان نسبت به معلولیت |
| 9 | پاردک [26] | 1989 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های مناسب کودکان | بررسی کتاب‌های مناسب برای کودکان که بر روابط خانوادگی تمرکز دارد |
| 10 | کلمن [27] | 1990 | آمریکا | کمّی | کودکان و نوجوانان ناتنی | بررسی استفاده از کتاب‌های داستانی و خودیاری در مشاوره با نوجوانان دارای خواهران و برادران ناتنی |
| 11 | کوهن [28] | 1992 | آمریکا | کمّی | زنان | بررسی کاربرد درمانی کتاب برای زنان |
| 12 | امر [29] | 1999 | آمریکا | کیفی | 27 کودک بین 7 تا 16 سال | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی در کنترل احساسات کودکان کوتاه قد و مبتلا به دیابت |
| 13 | کرایسلر [30] | 2001 | آمریکا | کمّی | زنان عضو انجمن روانشناسی زنان (AWP) | بررسی کتاب‌درمانی برای زنان توسط درمانگران فمینیستی |
| 14 | توسینگ [31] | 2001 | آمریکا | کیفی | ادبیات داستانی بزرگسالان | بررسی ادبیات داستانی بزرگسالان به‌عنوان ابزار کتاب‌درمانی برای نوجوانان |
| 15 | اسمیت [32] | 2003 | آمریکا | کمّی | 59 کتاب منتشر شده بین سال‌های 1980 تا 1993 در آمریکا | ارزیابی کتاب‌های خودیاری مورد استفاده در کتاب‌درمانی |
| 16 | هولمز [33] | 2004 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی برای کودکان | توصیف روند نوشتن کتاب‌های کتاب‌درمانی/خودیاری برای کودکان خردسال (5 تا 8 سال) (کتاب‌هایی برای خواندن با بزرگسالان) |
| 17 | ردینگ [34] |
2008 | آمریکا | کمّی | 50 کتاب خودیاری | ارزیابی50 کتاب خودیاری رایج که برای خوددرمانی اضطراب، افسردگی یا تروما طراحی شده است توسط روانشناسان خبره |
| 18 | برنز [18] |
2010 | آمریکا | کمّی | 4 بزرگسال مسن مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر یا اختلال هراس | توصیف استفاده از کتاب‌درمانی برای درمان اضطراب در اواخر عمر |
| 19 | توخارلی [35] |
2011 | آفریقای جنوبی | کیفی | 82 نفر - 59 کودک و بزرگسال (6 تا 19 سال) هر دو HIV مثبت و بدون HIV و 23 بزرگسال (20-58 سال) همه HIV مثبت | بررسی نقش کتاب‌درمانی در محیط کتابخانه و شناسایی طرح‌های کتاب‌درمانی خاص که هنگام خدمت به افراد مبتلا به ایدز مورد استفاده قرار می‌گیرد |
| 20 | کلیولند [36] |
2011 | آمریکا | کمّی | پنج کتاب معتبر در حوزه سوگواری | ارزیابی کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه های طلاق، مرگ و زندان برای کمک به معلمان و مشاوران مدرسه در شناسایی متون مفید و موثر |
| 21 | فورن فاچارافونگ [37] | 2012 | تایلند | کمّی | نوجوانان | توسعه و ارزیابی سیستم کتاب‌درمانی الکترونیکی برای نوجوانان |
| 22 | نیوکامن [38] | 2014 | آمریکا | ترکیبی | والدین و کودکان 10 تا 15 ساله بستری در بخش‌های عمومی پزشکی یا جراحی | مقایسه استفاده والدین و پرستار از یک کتاب اصلی کودکان در مورد عملکرد دی‌اکسی ریبونوکلئیک اسید (DNA) |
| 23 | برونئو [39] | 2017 | آمریکا | کمّی | دانشجویان | بررسی فرآیند انتخاب کتاب برای کتاب‌درمانی توسط دانشجویان کارشناسی ارشد مشاوره |
جدول 1: ادامه
| ردیف | نویسنده اول | سال | کشور | نوع مطالعه | جامعه پژوهش | هدف مطالعه |
| 24 | هانسن [40] |
2018 | انگلستان | کمّی | 318 فرد 18 سال به بالا دارای علائم افسردگی که در حال حاضر تحت درمان نبودند | بررسی اثربخشی کتاب «روانشناسی مثبت برای غلبه بر افسردگی» (اختر، 2012)، در مقایسه با کتاب خودیاری رفتار درمانی شناختی |
| 25 | تاپل [41] |
2018 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های داستان | ارزیابی در دسترس بودن کتاب‌های داستان درباره درماتیت آتوپیک و تحلیل آنها بر اساس پیروی از دستورالعمل‌های آکادمی پوست آمریکا برای درمان درماتیت آتوپیک از نظر خوانایی، صلاحیت نویسنده، هزینه و در دسترس بودن |
| 26 | کونوور [42] |
2020 | آمریکا | کمّی | کودکان سنین مدرسه (6 تا 10 سال) دارای والدین نظامی | بررسی تأثیر کتاب‌درمانی بر افزایش تاب‌آوری و کاهش مشکلات رفتاری کودکان |
| 27 | سارلز [43] |
2020 | آمریکا | کیفی | - | بیان تجربه درباره انتخاب کتاب در زمینه کرونا ویروس برای کودکان |
| 28 | بروستر [44] | 2021 | انگلستان | کیفی | کتابداران، درمانگران، بیماران | بررسی رویکرد کتاب‌درمانی کرکلس (Kirklees ) |
| 29 | اسکلاب [45] |
2021 | استرالیا | کیفی | والدین کودکان در معرض خطر سرطان | بررسی کاربرد کتاب‌درمانی به‌عنوان مداخله روانی- آموزشی برای مشاوره ژنتیکی در کودکان در معرض سرطان |
| 31 | نوروزی [46] | 2023 | ایران | کمّی | کتابخانه‌های بیمارستانی | شناسایی مؤلفه‌های اجرای کتاب‌درمانی در کتابخانه‌های دیجیتال بیمارستانی ایران |
| 30 | وودال [47] | 2024 | آمریکا | کمّی | کتاب‌های کودکان | ارائه فهرستی از کتاب‌های کودکان با موضوع قلدری برای کمک به متخصصان آموزشی و بالینی |
معیارهای محتوایی انتخاب منابع به چهار معیار اصلی شامل: متن، زبان و ادبیات، مخاطب، و اعتبار تقسیم شدند که به همراه
معیارهای فرعی در جدول 2 نشان داده شده‌اند.
معیارهای فرعی در جدول 2 نشان داده شده‌اند.
| معیار اصلی | معیار فرعی | شماره منبع |
| متن | واقعی بودن | [44، 26، 19، 18، 15] |
| تناسب با سن مخاطب | [48، 47، 45، 42، 32، 31، 24، 21، 19] | |
| ارتباط با مشکل مخاطب | [45، 43-41، 39، 37، 35،34، 26-22، 18] | |
| ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب | [45، 44، 40، 33، 29، 24، 20] | |
| توسعه منطقی رویدادها | [44، 41، 19] | |
| سطح خوانایی | [47، 44، 43، 29، 28، 26] | |
| مبتنی بودن بر شواهد | [41، 37، 26، 24، 20] | |
| ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن | [45] | |
زبان و ادبیات |
سادگی | [29، 18] |
| نوع محتوا (داستان، شعر، ...) | [45، 44، 35-33، 24، 22، 15] | |
| ادبیات داستانی | [34، 33، 30] | |
| شخصیت‌پردازی | [38، 30، 28، 21] | |
| عناصر شوخ طبعی | [19] | |
| مخاطب | عوامل فرهنگی، بومی و نژادی | [45-43، 41، 38، 35، 26، 24، 21] |
| احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب | [38، 26] | |
| جنسیت | [45، 30، 24] | |
| سن | [48، 47، 45، 32، 28] | |
| ویژگی‌های خانوادگی | [38] | |
| اعتبار | منابع برگزیده | [45، 42، 25، 15] |
| ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی | [45، 42، 25، 15] | |
| اعتبار ناشر | [29] | |
| اعتبار نویسندگان (نویسنده، مترجم، تصویرگر) | [48، 46، 40] | |
| ارزیابی شدن توسط همتایان | [41، 35، 28] | |
| منابع پرفروش | [37] | |
| ارزیابی شدن توسط غیر همتایان (درمانگر، کتابدار، والدین، متخصص ادبیات کودکان) | [47، 46، 41، 37، 34، 33، 31، 28] | |
| تاریخ حق مؤلف | [34، 22] |
در جدول 3، معیارهای ظاهری انتخاب منابع نشان داده شده است. معیارهای ظاهری اصلی انتخاب منابع شامل عناوین، عناصر
شکلی و پیوست‌ها هستند.
شکلی و پیوست‌ها هستند.
| معیار اصلی | معیار فرعی | شماره منبع |
| عناوین | عنوان اصلی | [35] |
| عنوان فرعی | [48] | |
| سرفصل‌ها | [48] | |
| فهرست مطالب | [48، 26] | |
| عناصر شکلی | قطع کتاب | [35] |
| صفحه‌آرائی | [25] | |
| نوع کاغذ | [25] | |
| فونت | [38، 25، 18] | |
| مصور بودن | [44، 41-23، 30، 29، 26، 25، 23-21، 19] | |
| جلد | [30] | |
| تعداد صفحه | [38، 35] | |
| الکترونیکی بودن | [43، 41] | |
| پیوست‌ها | فهرست مراجع | [26] |
| راهنمای مطالعه | [29] |
فرآیند انتخاب منابع در مداخلات کتاب‌درمانی که از متون بررسی شده به‌دست آمد، در قالب سه معیار اصلی "مراحل انتخاب"، "افراد دخیل در انتخاب"، و "ابزارهای انتخاب منابع" تقسیم شد. این معیارها در جدول 4 نشان داده شده‌اند.
| معیار اصلی | معیارهای فرعی | شماره منبع |
| مراحل انتخاب | تهیه فهرست اولیه | [44، 42، 34، 15] |
| ارزیابی همتا و غیر همتا | [48, 42, 38, 35-33, 28] | |
| انتخاب نهایی | [48، 42، 41، 35، 31، 22، 15] | |
| افراد دخیل در انتخاب | متخصص موضوعی | [46، 33] |
| درمانگر | [33] | |
| متخصص تحلیل محتوا | [33] | |
| کتابدار | [46، 38، 28] | |
| پرستار | [28] | |
| نویسنده کتاب | [38] | |
| ابزارهای انتخاب |
کتابشناسی‌های موضوعی | [48، 35، 15] |
| فهرست کتاب‌های منتخب | [48، 42، 25، 15] | |
| فهرست‌های کتابخانه‌ای | [48، 45، 35] | |
| پایگاه‌های اطلاعاتی | [45] | |
| منابع کتاب‌های درسی | [48] | |
| وب‌سایت کتابفروشی‌ها | [48] | |
| فهرست‌های رتبه‌بندی شده | [37] | |
| فروشگاه‌های اینترنتی کتاب | [37، 35] |
بحث
مطالعه حاضر یک مرور نظام‌یافته بود که برای شناسایی معیارهای ظاهری، محتوایی و فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی انجام شد.
معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌ها، معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای
مداخلات کتاب‌درمانی به چهار دسته «متن»، «زبان و ادبیات»، «مخاطب» و «اعتبار» تقسیم شدند.
معیار «متن» شامل هشت معیار فرعی «واقعی بودن»، «تناسب با سن مخاطب»، «ارتباط با مشکل مخاطب»، «ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب»، «توسعه منطقی رویدادها»، «سطح خوانایی»، «مبتنی بودن بر شواهد» و «ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن» بود. کلمن و گانونگ [27] معتقدند که شخصیت‌های داستانی که برای مداخلات کتاب‌درمانی کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند، باید واقعی باشند.. نویسندگان دیگری نیز معتقدند که ادبیات داستانی که برای اجرای کتاب‌درمانی برای کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند باید واقعی و به دور از عناصر تخیلی باشند [39، 15]. در واقع، مسئله و راه حل آن که در داستان به آنها پرداخته می‌شود، باید واقع‌بینانه باشند [36]. تناسب با سن مخاطب در مداخله‌های کتاب‌درمانی که بر روی کودکان انجام می‌شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، برای انتخاب کتاب مناسب برای کتاب‌درمانی کودکان باید به گروه سنی آنها توجه شود [47]. امین دهقان و پریرخ [15] و امجدی و پریرخ [19] به بررسی کتاب‌های مناسب با گروه سنی «ب» پرداختند. آنان برای انتخاب فهرست کتاب‌های مناسب جهت ارزیابی از کتاب‌های معرفی شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شورای کتاب کودک استفاده کردند. هولمز [33] نیز استفاده از گرامر مناسب سن کودک و عدم استفاده از ساختارهای پیچیده را از معیارهای مهم برای نگارش کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در کودکان 5 تا 8 ساله می‌داند. سایر پژوهشگرانی که به بررسی کتاب‌درمانی در کودکان پرداخته‌اند نیز بر انتخاب کتاب متناسب با سن مخاطب تأکید کرده‌اند [47، 42، 32، 24[.
محتوای کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی و مشکلی که در این کتاب‌ها به آن پرداخته می‌شود، باید مرتبط با مشکل مخاطب باشد که این امر هم در مورد متون داستانی و هم غیرداستانی صادق است و مطالعات متعددی به آن اشاره کرده‌اند ]31، 27، 25، 24، 21، 20، 18]. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] معتقدند که کتاب‌های خودیاری باید به‌طور صریح به شرایط و مشکلات رایج و چگونگی تأثیر آنها بر برنامه مداخله بپردازند. سارلز[43] نیز بیان می‌دارد که کتاب‌هایی که در زمینه کرونا ویروس برای کودکان انتخاب می‌شوند باید به احساساتی مانند اضطراب، کسالت، نگرانی و ترس بپردازند. کتاب‌های انتخابی برای مداخلات کتاب‌درمانی باید به ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب کمک نمایند. این کتاب‌ها باید باعث ایجاد اعتماد به نفس، حس ارزشمندی، خودشناسی، باورپذیری از سوی خود و دیگران، عدم احساس حقارت و نگاه مثبت و پرامید به زندگی کمک نمایند [22]. شخصیت مثبت کتاب‌های داستانی کودکان [36)]، ارائه یک الگوی مثبت برای نوجوانان [31]، ارائه تمرین‌هایی برای پرورش حس خوش‌بینی در بیماران [44]، داشتن پیام مثبت [33] و پرداختن به روانشناسی مثبت‌گرا از جمله مواردی هستند که پژوهشگران در راستای ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب به آن اشاره کرده‌اند. رویدادهای مورد استفاده در متون کتاب‌درمانی به‌ویژه در ادبیات داستانی باید از یک روند منطقی پیروی کنند. کلیولند [36] اذعان می‌دارد که متون و داستان کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه‌های طلاق، مرگ و زندان باید از خط داستانی جالب و منطقی برخوردار باشند.
سطح خوانایی کتاب‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان باید در نظر گرفته شود. در این راستا، کلمن [27] اذعان می‌دارد که مطالب کتاب‌های داستانی خودیاری که برای مداخله کتاب‌درمانی نوجوانان انتخاب می‌شوند باید به‌خوبی با توانایی خواندن آنها مطابقت داشته باشد. امِر [29] نیز به توانایی سطح خوانایی کتاب با سن کودکان اشاره کرده است. یکی دیگر از معیارهای محتوایی که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی باید مورد توجه قرار گیرد، مبتنی بر شواهد بودن محتوای کتاب‌ها است. در این راستا، ردینگ [34] معتقد است که کتاب‌های خودیاری که برای درمان اضطراب و افسردگی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید توسط متخصصان سلامت روان نوشته شوند و مبتنی بر شواهد علمی باشند. توسینگ [31] معتقد است که در کتاب‌های داستانی نوجوانان که برای مداخلات کتاب‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید اطلاعاتی درباره بیماری روانی و درمان آن نیز وجود داشته باشد. وی معتقد است که اینگونه کتاب‌ها باید به ارائه مهارت‌های مقابله‌ای در مورد بیماری روانی و آموزش‌هایی درباره آن نیز بپردازند.
معیار «زبان و ادبیات» شامل پنج معیار فرعی «سادگی»، «نوع محتوا»، «ادبیات داستانی»، «شخصیت‌پردازی» و «عناصر شوخ طبعی» بود. برنز و همکاران [18] و هولمز [33] به سادگی سطح مطالب و متناسب بودن آن با گروه سنی مخاطبان اشاره کرده‌اند. نوع محتوای کتاب‌ها نیز از معیارهای مرتبط با زبان و ادبیات است که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. در این راستا، بیشتر مطالعات انجام شده، ادبیات داستانی را برای مداخلات کتاب‌درمانی مناسب می‌دانند [41، 39، 36،31، 25، 22، 15]. بااین‌حال، بریوستر [44] معتقد است که محتوای کتاب‌های کتاب‌درمانی باید طیف متنوعی از نظر زبان و ادبیات داشته باشند. وی شعر، داستان، تصاویر، مقالات روزنامه‌ها و مجلات، منابع تاریخ محلی و خودسرگذشتنامه‌ها را از جمله محتواهای مناسب برای منابع کتاب‌درمانی می‌داند. شخصیت‌پردازی از معیارهای مهم در انتخاب کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی بویژه در ادبیات داستانی محسوب می‌شود. بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی باید بدون جنسیت مشخص و به‌صورت حیوانی در نظر گرفته شود. آنها معتقدند که شخصیت اصلی داستان باید تجارب گوناگونی در ارتباط با مشکل مخاطب داشته باشد. اسکلوب و همکاران [45] نیز معتقدند که شخصیت‌های داستان باید از
مطالعه حاضر یک مرور نظام‌یافته بود که برای شناسایی معیارهای ظاهری، محتوایی و فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی انجام شد.
معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌ها، معیارهای محتوایی انتخاب منابع برای
مداخلات کتاب‌درمانی به چهار دسته «متن»، «زبان و ادبیات»، «مخاطب» و «اعتبار» تقسیم شدند.
معیار «متن» شامل هشت معیار فرعی «واقعی بودن»، «تناسب با سن مخاطب»، «ارتباط با مشکل مخاطب»، «ایجاد تصویر ذهنی مثبت در مخاطب»، «توسعه منطقی رویدادها»، «سطح خوانایی»، «مبتنی بودن بر شواهد» و «ارائه اطلاعات درباره بیماری و درمان آن» بود. کلمن و گانونگ [27] معتقدند که شخصیت‌های داستانی که برای مداخلات کتاب‌درمانی کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند، باید واقعی باشند.. نویسندگان دیگری نیز معتقدند که ادبیات داستانی که برای اجرای کتاب‌درمانی برای کودکان و نوجوانان انتخاب می‌شوند باید واقعی و به دور از عناصر تخیلی باشند [39، 15]. در واقع، مسئله و راه حل آن که در داستان به آنها پرداخته می‌شود، باید واقع‌بینانه باشند [36]. تناسب با سن مخاطب در مداخله‌های کتاب‌درمانی که بر روی کودکان انجام می‌شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، برای انتخاب کتاب مناسب برای کتاب‌درمانی کودکان باید به گروه سنی آنها توجه شود [47]. امین دهقان و پریرخ [15] و امجدی و پریرخ [19] به بررسی کتاب‌های مناسب با گروه سنی «ب» پرداختند. آنان برای انتخاب فهرست کتاب‌های مناسب جهت ارزیابی از کتاب‌های معرفی شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شورای کتاب کودک استفاده کردند. هولمز [33] نیز استفاده از گرامر مناسب سن کودک و عدم استفاده از ساختارهای پیچیده را از معیارهای مهم برای نگارش کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در کودکان 5 تا 8 ساله می‌داند. سایر پژوهشگرانی که به بررسی کتاب‌درمانی در کودکان پرداخته‌اند نیز بر انتخاب کتاب متناسب با سن مخاطب تأکید کرده‌اند [47، 42، 32، 24[.
محتوای کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی و مشکلی که در این کتاب‌ها به آن پرداخته می‌شود، باید مرتبط با مشکل مخاطب باشد که این امر هم در مورد متون داستانی و هم غیرداستانی صادق است و مطالعات متعددی به آن اشاره کرده‌اند ]31، 27، 25، 24، 21، 20، 18]. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] معتقدند که کتاب‌های خودیاری باید به‌طور صریح به شرایط و مشکلات رایج و چگونگی تأثیر آنها بر برنامه مداخله بپردازند. سارلز[43] نیز بیان می‌دارد که کتاب‌هایی که در زمینه کرونا ویروس برای کودکان انتخاب می‌شوند باید به احساساتی مانند اضطراب، کسالت، نگرانی و ترس بپردازند. کتاب‌های انتخابی برای مداخلات کتاب‌درمانی باید به ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب کمک نمایند. این کتاب‌ها باید باعث ایجاد اعتماد به نفس، حس ارزشمندی، خودشناسی، باورپذیری از سوی خود و دیگران، عدم احساس حقارت و نگاه مثبت و پرامید به زندگی کمک نمایند [22]. شخصیت مثبت کتاب‌های داستانی کودکان [36)]، ارائه یک الگوی مثبت برای نوجوانان [31]، ارائه تمرین‌هایی برای پرورش حس خوش‌بینی در بیماران [44]، داشتن پیام مثبت [33] و پرداختن به روانشناسی مثبت‌گرا از جمله مواردی هستند که پژوهشگران در راستای ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت در مخاطب به آن اشاره کرده‌اند. رویدادهای مورد استفاده در متون کتاب‌درمانی به‌ویژه در ادبیات داستانی باید از یک روند منطقی پیروی کنند. کلیولند [36] اذعان می‌دارد که متون و داستان کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی در حوزه‌های طلاق، مرگ و زندان باید از خط داستانی جالب و منطقی برخوردار باشند.
سطح خوانایی کتاب‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان باید در نظر گرفته شود. در این راستا، کلمن [27] اذعان می‌دارد که مطالب کتاب‌های داستانی خودیاری که برای مداخله کتاب‌درمانی نوجوانان انتخاب می‌شوند باید به‌خوبی با توانایی خواندن آنها مطابقت داشته باشد. امِر [29] نیز به توانایی سطح خوانایی کتاب با سن کودکان اشاره کرده است. یکی دیگر از معیارهای محتوایی که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی باید مورد توجه قرار گیرد، مبتنی بر شواهد بودن محتوای کتاب‌ها است. در این راستا، ردینگ [34] معتقد است که کتاب‌های خودیاری که برای درمان اضطراب و افسردگی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید توسط متخصصان سلامت روان نوشته شوند و مبتنی بر شواهد علمی باشند. توسینگ [31] معتقد است که در کتاب‌های داستانی نوجوانان که برای مداخلات کتاب‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید اطلاعاتی درباره بیماری روانی و درمان آن نیز وجود داشته باشد. وی معتقد است که اینگونه کتاب‌ها باید به ارائه مهارت‌های مقابله‌ای در مورد بیماری روانی و آموزش‌هایی درباره آن نیز بپردازند.
معیار «زبان و ادبیات» شامل پنج معیار فرعی «سادگی»، «نوع محتوا»، «ادبیات داستانی»، «شخصیت‌پردازی» و «عناصر شوخ طبعی» بود. برنز و همکاران [18] و هولمز [33] به سادگی سطح مطالب و متناسب بودن آن با گروه سنی مخاطبان اشاره کرده‌اند. نوع محتوای کتاب‌ها نیز از معیارهای مرتبط با زبان و ادبیات است که در انتخاب کتاب‌های مناسب برای کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. در این راستا، بیشتر مطالعات انجام شده، ادبیات داستانی را برای مداخلات کتاب‌درمانی مناسب می‌دانند [41، 39، 36،31، 25، 22، 15]. بااین‌حال، بریوستر [44] معتقد است که محتوای کتاب‌های کتاب‌درمانی باید طیف متنوعی از نظر زبان و ادبیات داشته باشند. وی شعر، داستان، تصاویر، مقالات روزنامه‌ها و مجلات، منابع تاریخ محلی و خودسرگذشتنامه‌ها را از جمله محتواهای مناسب برای منابع کتاب‌درمانی می‌داند. شخصیت‌پردازی از معیارهای مهم در انتخاب کتاب‌های مناسب کتاب‌درمانی بویژه در ادبیات داستانی محسوب می‌شود. بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی باید بدون جنسیت مشخص و به‌صورت حیوانی در نظر گرفته شود. آنها معتقدند که شخصیت اصلی داستان باید تجارب گوناگونی در ارتباط با مشکل مخاطب داشته باشد. اسکلوب و همکاران [45] نیز معتقدند که شخصیت‌های داستان باید از
تنوع فرهنگی برخوردار باشند. امر [29] نیز عنوان می‌کند که شخصیت کتاب باید مشکلی داشته باشد که همانند مشکل مخاطبانی باشد که از این کتاب برای کتاب‌درمانی استفاده می‌کنند. پاردک و پاردک [26] معتقدند که داستان علاوه بر اینکه باید دارای شخصیت‌های باور پذیر باشد، لازم است عناصر شوخ‌طبعی قابل درک برای کودکان پیش‌دبستانی را نیز شامل شود.
معیار «مخاطب» شامل پنج معیار فرعی «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی»، «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب»، «جنسیت»، «سن» و «ویژگی‌های خانوادگی» است. از جمله معیارهای مهم که باید برای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی به آن توجه شود، «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی» و «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب» است که در بسیاری از مطالعات به آن اشاره شده است [45، 44، 39، 37، 35، 28]. براین‌اساس، مطالب کتاب نباید به باورهای مذهبی و ارزش‌های خواننده توهین کنند [27]. همچنین، مطالب کتاب باید با فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف متناسب باشد [36] و خواننده باید بتواند از نظر قومی و هویت نژادی با شخصیت داستان همزادپنداری نماید [31]. توجه به «جنسیت» نیز از جمله معیارهایی است که در انتخاب منابع مناسب کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. برخی از پژوهشگران معتقدند که در تدوین متون کتاب‌درمانی باید به جنسیت مخاطب توجه کرد [44]. بااین‌حال، بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت‌های داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی، باید بدون جنسیت مشخص در نظر گرفته شوند. در انتخاب محتوای مناسب، توجه به سن و گروه‌های سنی نیز از جمله معیارهایی است که در مطالعات مختلف به آن اشاره شده است [32، 31، 19].
معیار «اعتبار» دارای هشت زیر معیار «منابع برگزیده»، «ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی»، «اعتبار ناشر»، «اعتبار نویسندگان»، «ارزیابی شدن توسط همتایان»، «منابع پرفروش»، «ارزیابی شدن توسط غیرهمتایان»، و «تاریخ حق مؤلف» است. در انتخاب منابع مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی می‌توان از منابعی استفاده نمود که توسط یک نهاد تخصصی ارزیابی و برگزیده شده باشد [24]. به‌عنوان نمونه، برای انتخاب کتاب‌های مناسب کودکان می‌توان از فهرست کتاب‌های منتخب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا شورای کتاب کودک استفاده نمود [15]. انتخاب کتاب از بین انتشارات یک ناشر معتبر نیز می‌تواند ملاکی برای ارزشمند بودن کتاب در نظر گرفته شود [23]. اعتبار نویسنده یا نویسندگان کتاب و سایر افراد دست‌اندرکار تولید کتاب مانند مترجم، تصویرگر و ویراستار نیز در تعیین اعتبار کتاب مؤثر است [30، 23]. براین‌اساس، اسمیت و همکاران [32] ، تخصص موضوعی نویسنده را از جمله معیارهای اعتبار کتاب می‌دانند. یکی از معیارهایی که به‌منظور ارزیابی اعتبار منابع مناسب برای کتاب‌درمانی می‌توان مورد توجه قرار داد، ارزیابی کتاب توسط گروه همتایان و درمانجویان است [39، 37، 35، 29]. از جمله معیارهای دیگری که می‌تواند به‌عنوان ملاک تعیین اعتبار منبع مورد استفاده قرار گیرد، ارزیابی آن توسط غیر همتایان از جمله درمانگر، کتابدار، والدین، و متخصص ادبیات کودکان است [38, 35, 34, 30, 29, 25, 22, 19]. برای ارزیابی منابع توسط گروه‌های همتایان و غیرهمتایان می‌توان از ابزارهای اعتبارسنجی استفاده نمود. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] از ابزاری شامل پنج معیار و مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت استفاده کردند. آنان پرفروش بودن منابع را نیز مدنظر داشتند. جدید بودن تاریخ انتشار و حق مؤلف منابع نیز به‌عنوان ملاکی برای اعتبار منابع کتاب‌درمانی توسط برخی از مطالعات مطرح شده است [41،34].
معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌های این مطالعه، معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی به سه دسته «عناوین»، «عناصر شکلی» و «پیوست‌ها» تقسیم شدند. لازم به ذکر اشت که در خصوص معیارهای ظاهری، در مطالعات صرفاً به این معیارها اشاره شده است و توضیحات بیشتری درباره جزئیات این معیارها ارائه نشده است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد، نیاز به انجام مطالعات بیشتر برای شناسایی ویژگی‌های این معیارها لازم باشد. معیار «عناوین» شامل چهار معیار فرعی «عنوان اصلی»، «عنوان فرعی»، «سرفصل‌ها» و «فهرست مطالب» است. براین‌اساس، برونتو [39] عنوان کتاب و عنوان روی جلد کتاب را به‌عنوان یکی از معیارهای ظاهری انتخاب منابع در نظر می‌گیرد. همچنین، اسمیت [32] و کلمن و گانونگ [27] به عناوین فرعی، سرفصل‌ها و فهرست مطالب کتاب به‌عنوان ملاکی ظاهری برای انتخاب کتاب برای مداخلات کتاب‌درمانی اشاره کرده‌اند. معیار «عناصر شکلی» شامل هشت معیار فرعی «قطع کتاب»، «صفحه‌آرائی»، «نوع کاغذ»، «فونت»، «مصور بودن»، «جلد»، «تعداد صفحات» و «الکترونیکی بودن» است. جذابیت‌های ظاهری کتاب شامل مصوربودن [33، 27، 21]، انتخاب فونت مناسب [38، 21]، صفحه‌آرایی [21]، نوع کاغذ [21]، تعداد صفحات [39، 38] و الکترونیکی بودن [44، 43] از جمله معیارهای شکلی انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی هستند که در منابع مختلف به آنها اشاره شده است. معیار «پیوست‌ها» شامل دو معیار فرعی «فهرست مراجع» و «راهنمای مطالعه» است. کلمن و گانونگ [27] داشتن فهرست مراجع را به‌عنوان یکی از جذابیت‌های ظاهری منابع مناسب برای کتاب‌درمانی در نظر گرفته‌اند. داشتن راهنمای مطالعه که توسط متخصص موضوعی برای کتاب‌های خودیاری نوشته شده است، توسط هولمز [33[ مطرح شده است.
معیار «مخاطب» شامل پنج معیار فرعی «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی»، «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب»، «جنسیت»، «سن» و «ویژگی‌های خانوادگی» است. از جمله معیارهای مهم که باید برای انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی به آن توجه شود، «عوامل فرهنگی، بومی و نژادی» و «احترام به باورها و ارزش‌های مخاطب» است که در بسیاری از مطالعات به آن اشاره شده است [45، 44، 39، 37، 35، 28]. براین‌اساس، مطالب کتاب نباید به باورهای مذهبی و ارزش‌های خواننده توهین کنند [27]. همچنین، مطالب کتاب باید با فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف متناسب باشد [36] و خواننده باید بتواند از نظر قومی و هویت نژادی با شخصیت داستان همزادپنداری نماید [31]. توجه به «جنسیت» نیز از جمله معیارهایی است که در انتخاب منابع مناسب کتاب‌درمانی باید به آن توجه شود. برخی از پژوهشگران معتقدند که در تدوین متون کتاب‌درمانی باید به جنسیت مخاطب توجه کرد [44]. بااین‌حال، بانکی و همکاران [20] معتقدند که شخصیت‌های داستان به دلیل تسهیل در روند همانندسازی، باید بدون جنسیت مشخص در نظر گرفته شوند. در انتخاب محتوای مناسب، توجه به سن و گروه‌های سنی نیز از جمله معیارهایی است که در مطالعات مختلف به آن اشاره شده است [32، 31، 19].
معیار «اعتبار» دارای هشت زیر معیار «منابع برگزیده»، «ارزیابی شدن توسط نهادهای تخصصی»، «اعتبار ناشر»، «اعتبار نویسندگان»، «ارزیابی شدن توسط همتایان»، «منابع پرفروش»، «ارزیابی شدن توسط غیرهمتایان»، و «تاریخ حق مؤلف» است. در انتخاب منابع مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی می‌توان از منابعی استفاده نمود که توسط یک نهاد تخصصی ارزیابی و برگزیده شده باشد [24]. به‌عنوان نمونه، برای انتخاب کتاب‌های مناسب کودکان می‌توان از فهرست کتاب‌های منتخب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا شورای کتاب کودک استفاده نمود [15]. انتخاب کتاب از بین انتشارات یک ناشر معتبر نیز می‌تواند ملاکی برای ارزشمند بودن کتاب در نظر گرفته شود [23]. اعتبار نویسنده یا نویسندگان کتاب و سایر افراد دست‌اندرکار تولید کتاب مانند مترجم، تصویرگر و ویراستار نیز در تعیین اعتبار کتاب مؤثر است [30، 23]. براین‌اساس، اسمیت و همکاران [32] ، تخصص موضوعی نویسنده را از جمله معیارهای اعتبار کتاب می‌دانند. یکی از معیارهایی که به‌منظور ارزیابی اعتبار منابع مناسب برای کتاب‌درمانی می‌توان مورد توجه قرار داد، ارزیابی کتاب توسط گروه همتایان و درمانجویان است [39، 37، 35، 29]. از جمله معیارهای دیگری که می‌تواند به‌عنوان ملاک تعیین اعتبار منبع مورد استفاده قرار گیرد، ارزیابی آن توسط غیر همتایان از جمله درمانگر، کتابدار، والدین، و متخصص ادبیات کودکان است [38, 35, 34, 30, 29, 25, 22, 19]. برای ارزیابی منابع توسط گروه‌های همتایان و غیرهمتایان می‌توان از ابزارهای اعتبارسنجی استفاده نمود. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] از ابزاری شامل پنج معیار و مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت استفاده کردند. آنان پرفروش بودن منابع را نیز مدنظر داشتند. جدید بودن تاریخ انتشار و حق مؤلف منابع نیز به‌عنوان ملاکی برای اعتبار منابع کتاب‌درمانی توسط برخی از مطالعات مطرح شده است [41،34].
معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: بر اساس یافته‌های این مطالعه، معیارهای ظاهری انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی به سه دسته «عناوین»، «عناصر شکلی» و «پیوست‌ها» تقسیم شدند. لازم به ذکر اشت که در خصوص معیارهای ظاهری، در مطالعات صرفاً به این معیارها اشاره شده است و توضیحات بیشتری درباره جزئیات این معیارها ارائه نشده است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد، نیاز به انجام مطالعات بیشتر برای شناسایی ویژگی‌های این معیارها لازم باشد. معیار «عناوین» شامل چهار معیار فرعی «عنوان اصلی»، «عنوان فرعی»، «سرفصل‌ها» و «فهرست مطالب» است. براین‌اساس، برونتو [39] عنوان کتاب و عنوان روی جلد کتاب را به‌عنوان یکی از معیارهای ظاهری انتخاب منابع در نظر می‌گیرد. همچنین، اسمیت [32] و کلمن و گانونگ [27] به عناوین فرعی، سرفصل‌ها و فهرست مطالب کتاب به‌عنوان ملاکی ظاهری برای انتخاب کتاب برای مداخلات کتاب‌درمانی اشاره کرده‌اند. معیار «عناصر شکلی» شامل هشت معیار فرعی «قطع کتاب»، «صفحه‌آرائی»، «نوع کاغذ»، «فونت»، «مصور بودن»، «جلد»، «تعداد صفحات» و «الکترونیکی بودن» است. جذابیت‌های ظاهری کتاب شامل مصوربودن [33، 27، 21]، انتخاب فونت مناسب [38، 21]، صفحه‌آرایی [21]، نوع کاغذ [21]، تعداد صفحات [39، 38] و الکترونیکی بودن [44، 43] از جمله معیارهای شکلی انتخاب منابع مناسب برای کتاب‌درمانی هستند که در منابع مختلف به آنها اشاره شده است. معیار «پیوست‌ها» شامل دو معیار فرعی «فهرست مراجع» و «راهنمای مطالعه» است. کلمن و گانونگ [27] داشتن فهرست مراجع را به‌عنوان یکی از جذابیت‌های ظاهری منابع مناسب برای کتاب‌درمانی در نظر گرفته‌اند. داشتن راهنمای مطالعه که توسط متخصص موضوعی برای کتاب‌های خودیاری نوشته شده است، توسط هولمز [33[ مطرح شده است.
فرآیند انتخاب منابع برای مداخلات کتاب‌درمانی: یافته‌های این مطالعه درباره «فرآیند انتخاب منابع» در مداخلات کتاب‌درمانی، منجر به شناسایی سه معیار «مراحل انتخاب»، «افراد دخیل در انتخاب» و «ابزارهای انتخاب» شد.
معیار «مراحل انتخاب» شامل سه معیار فرعی «تهیه فهرست اولیه»، «ارزیابی همتا و غیرهمتا» و «انتخاب نهایی» است. در واقع، دست‌اندکاران انتخاب منابع با توجه به سایر معیارهای انتخاب، باید اقدام به تهیه فهرستی اولیه از منابع نمایند، سپس اعتبار این منابع از طریق ارزیابی‌های همتا و غیرهمتا مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت، منابع نهایی برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی انتخاب شوند. در مطالعه رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] در مرحله اول از مراحل انتخاب، کتاب‌هایی انتخاب شدند که از طرف مؤسسه فرهنگی هنری کیهان دنش برای کودکان معرفی شده بودند. بردزلی [25] نیز برای تهیه فهرست اولیه از کتابشناسی‌های کودکان استفاده کردند. در مرحله «ارزیابی همتا و غیرهمتا»، مطالعات مختلف از ابزارها و منابع گوناگونی استفاده کردند. بردزلی[25] برای ارزیابی فهرست اولیه انتخاب شده، از نظرات یک متخصص ادبیات کودکان استفاده کرد. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] نیز از ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس ارزیابی توسط متخصصان روانشناسی کودک، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها از شورای کتاب کودک انجام شد. درمطالعه اَمِر[29]، هم از ارزیابی همتا و هم ارزیابی غیرهمتا برای بررسی منابع استفاده شد. بر این اساس، کتاب‌ها توسط کودکان سنین مدرسه، کتابدار کودک و پرستار کودک مورد ارزیابی قرار گرفتند. ردینگ و همکاران [26] نیز از ابزاری در مقیاس لیکرت و شامل پنج معیار برای ارزیابی غیرهمتا استفاده کردند. در نهایت با توجه به نتایج ارزیابی همتا و غیر همتا، اقدام به انتخاب فهرست نهایی کتاب‌ها برای استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی می‌نمایند.
در برخی از مطالعات، به «افراد دخیل در انتخاب» منابع شامل «متخصص روانشناسی»، «درمانگر»، «متخصص تحلیل محتوا»، «کتابدار»، «پرستار» و «نویسنده کتاب» اشاره شده است [46، 33، 28]. در مطالعه سلحشور و میرحسینی [22] انتخاب داستان‌ها برای مداخله کتاب‌درمانی برای کاهش علائم افسردگی در دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان توسط متخصص روانشناسی کودکان، کتاب‌درمانگر و متخصص تحلیل محتوای داستان‌ها انجام شد. در مطالعه امر [29]، افراد دخیل در انتخاب شامل پرستار کودک و کتابدار بودند. در مطالعه نیوکام و همکاران [38]، علاوه‌بر کتابدار، نویسنده کتاب نیز در بررسی و انتخاب مشارکت داشت. معیار «ابزارهای انتخاب» شامل هشت معیار فرعی «کتابشناسی‌های موضوعی»، «فهرست کتاب‌های منتخب»، «فهرست‌های کتابخانه‌ای»، «پایگاه‌های اطلاعاتی»، «مراجع کتاب‌های درسی»، «وب‌سایت کتابفروشی‌ها»، «فهرست‌های رتبه‌بندی شده»، و «فروشگاه‌های اینترنتی کتاب» بود. برخی از مطالعات از یک ابزار برای انتخاب کتاب استفاده کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، امین دهقان و پریرخ [15]، شجاعی و همکاران [21]، و رحیمی‌سه‌گنبد و همکاران [24] از «فهرست کتاب‌های منتخب» استفاده کرده‌اند. برخی از مطالعات نیز از چند ابزار مختلف برای انتخاب استفاده کرده‌اند. در این راستا، ردینگ و همکاران [34] برای انتخاب منابع از فهرست‌های رتبه‌بندی شده و فروشگاه‌های اینترنتی کتاب استفاده کردند؛ اسمیت و همکاران[32] نیز از فهرست‌های کتابخانه‌ای، مراجع کتاب‌های درسی و وب‌سایت کتابفروشی‌ها استفاده کرده‌اند.
محدودیت‌های مطالعه
از جمله محدودیت‌های این مطالعه، بررسی مطالعات به زبان‌های انگلیسی و فارسی بود که ورود مطالعات زبان فارسی می‌تواند سوگیری انتخاب را افزایش دهد. محدودیت دیگر مطالعه این بود که صرفاً به بررسی مطالعات پایان یافته پرداخته و مطالعات در حال انجام و پروتکلها را شامل نمی‌شود.
نتیجهگیری
یکی از موارد حائز اهمیت در کتاب‌درمانی انتخاب منابع مناسب است. برای تأثیر بیشتر کتاب‌درمانی و دستیابی به نتایج بهتر، لازم است کتاب‌هایی که به‌منظور استفاده در مداخلات کتاب‌درمانی استفاده می‌شوند، دارای معیارهای محتوایی و ظاهری مناسبی باشند. معیارهای ظاهری و محتوایی و همچنین فرآیند انتخاب منابع شناسایی شده در این مطالعه می‌تواند به کتاب‌درمانگران شامل درمانگران، روانشناسان، روانپزشکان و کتابداران در انتخاب صحیح منابع و نیز مراحل مختلف انجام فرآیند مذکور کمک نماید.
پیوست: راهبرد جستجو
اعلان ها
ملاحظات اخلاقی: این پژوهش با کد اخلاق IR.MUI.NUREMA.REC.1401.051 اخذ شده از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است.
حمایت مالی: این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با شماره 3401229 انجام شده است. حامی مالی هیچگونه نقشی در گردآوری داده، تحلیل داده و نگارش مقاله نداشته است.
تضاد منافع: نویسندگان مقاله اعلام می کنند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
مشارکت نویسندگان: معصومه ربیع: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش-بررسی و ویرایش؛ زیبا فرج‌زادگان: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، روش‌شناسی، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ احمد پاپی: مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، نگارش پیش‌نویس، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی؛ محمدرضا هاشمیان: روش شناسی، گردآوری داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، تأیید نهایی؛ رسول نوری: سرپرستی مطالعه، مدیریت پروژه، مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، روش‌شناسی، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس، نگارش، بررسی و ویرایش، تأیید نهایی. تمامی نویسندگان متن مقاله را مطالعه و تأیید کرده‌اند.
رضایت برای انتشار: مورد ندارد.
دسترسی به داده‌ها: دسترسی به داده‌ها از طریق نویسنده مسئول امکان پذیر است.
استفاده از هوش مصنوعی: برای ویرایش بخش انگلیسی مقاله از نرم‌افزار DeepSeek (توسعه‌یافته توسط شرکت فناوری DeepSeek) استفاده شد. تمام ویرایش‌های انجام‌شده با کمک این ابزار توسط نویسندگان از نظر دقت و مناسب بودن بررسی و تأیید شدند.
قدردانی: این مقاله حاصل بخشی از پایان نامه با عنوان « معیارهای انتخاب منابع اطلاعاتی مناسب برای مداخلات کتاب‌درمانی: یک مرور حیطه‌ای در مقطع کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی مصوب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال 1402 با کد 3401229 است.
نوع مقاله: مروری |
موضوع مقاله:
کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی
دریافت: 1403/12/7 | پذیرش: 1404/4/18 | انتشار: 1404/4/29
دریافت: 1403/12/7 | پذیرش: 1404/4/18 | انتشار: 1404/4/29
پیوست [PDF 150 KB] (5 دریافت)
فهرست منابع
1. Zare-Farashbandi F, Salimi S. Bibliotherapy: applications, approaches, roles. Health Information Management. 2014;11(1): 124-34. [In Persian]. Available from: https://him.mui.ac.ir/article_11276.html
2. Salmani Nadooshan A, Habibi S, Akbari A. Bibliotherapy: principles and methods. Journal of Library Studies and Information Organization. 2007; 18(4): 193. [In Persian]. Available from: https://nastinfo.nlai.ir/article_396.html
3. Frieswijk N, Steverink N, Buunk BP, Slaets JP. The effectiveness of a bibliotherapy in increasing the self-management ability of slightly to moderately frail older people. Patient Eeducation and Ccounseling. 2006;61(2): 219-27. doi: 10.1016/j.pec.2005.03.011 [DOI:10.1016/j.pec.2005.03.011]
4. Chai AY. The use of bibliotherapy in natural environments to develop social skills in young children. ERIC; 2011.
5. Salimi S, Zare-Farashbandi F, Samouiei R, Hassanzadeh A. The effect of group bibliotherapy on the self - esteem of girls living in dormitory. Journal of Health Administration. 2016;19(64): 73-82. [In Persian]. Available from: http://jha.iums.ac.ir/article-1-2026-en.html
6. Naylor EV. A five-minute bibliotherapy prescription as a physician-delivered treatment for depression: University of Nevada, Reno; 2008.
7. Delghandi F, Riahinia N, Kadivar P, Sarami G. The effectiveness of bibliotherapy studies in children and adolescents by meta-analysis. Librarianship and Informaion Organization Studies. 2018;29(2): 51. [In Persian]. doi: 10.30484/NASTINFO.2018.2232
8. Sahami M, Amini Manesh S. The effectiveness of bibliotherapy on stress, anxiety, and depression in women referring to Shiraz Municipality Cultural Center, Iran. Health Information Management. 2019;16(2):81-6. [In Persian]. doi: 10.22122/him.v16i2.3875
9. Yuan S, Zhou X, Zhang Y, Zhang H, Pu J, Yang L, et al. Comparative efficacy and acceptability of bibliotherapy for depression and anxiety disorders in children and adolescents: a meta-analysis of randomized clinical trials. Neuropsychiatric Disease and Treatment. 2018: 353-65. Available from: doi: 10.2147/NDT.S152747 [DOI:10.2147/NDT.S152747]
10. Davis CH. Bibliotherapy for Depression: Evaluating cognitive behavioral therapy and acceptance and commitment therapy approaches and examining the role of client choice: Utah State University; 2021.
11. Rapee RM, Abbott MJ, Lyneham HJ. Bibliotherapy for children with anxiety disorders using written materials for parents: a randomized controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2006; 74(3): 436. doi: 10.1037/0022-006X.74.3.436 [DOI:10.1037/0022-006X.74.3.436]
12. Ackerson J, Scogin F, McKendree-Smith N, Lyman RD. Cognitive bibliotherapy for mild and moderate adolescent depressive symptomatology. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1998;66(4):685. doi: 10.1037//0022-006x.66.4.685 [DOI:10.1037//0022-006X.66.4.685]
13. Jokar M, Baghban I, Ahmadi A. Comparison of the effect of face to face counseling and cognitive bibliotherapy in reducing depressive symptoms. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2006;12(3):270-6. [In Persian]. Available from: https://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-13-fa.html
14. Cannon P. Rethinking bibliotherapy: a neurorhetoric narratology model for addiction treatment. Health Information & Libraries Journal. 2018;35(4): 331-5. doi: 10.1111/hir.12239 [DOI:10.1111/hir.12239]
15. Amindehghan N, Parirokh M. Content analysis of story books suitable for children in age group (b) with book therapy approach. Library and Information Quarterly. 2003; 6(4): 19. [In Persian] Available from: https://lis.aqr-libjournal.ir/article_47375.html
16. Abraham LM, Crais E, Vernon-Feagans L. Early maternal language use during book sharing in families from low-income environments. American Speech-Language-Hearing Association 2013; 22(1):71-83. doi: 10.1044/1058-0360(2012/11-0153) [DOI:10.1044/1058-0360(2012/11-0153)]
17. Adams SJ, Pitre NL. Who uses bibliotherapy and why? a survey from an underserviced area. The Canadian Journal of Psychiatry.2000; 45(7): 645-9. doi: 10.1177/070674370004500707 [DOI:10.1177/070674370004500707]
18. Brenes GA, McCall WV, Williamson JD, Stanley MA. Feasibility and acceptability of bibliotherapy and telephone sessions for the treatment of late-life anxiety disorders. Clinical Gerontologist. 2010;33(1): 62-8. doi: 10.1080/07317110903344968 [DOI:10.1080/07317110903344968]
19. Amjadi Z, Parirokh M. Story as a tool to help children and teenagers to deal with problems (examination of children's stories with book therapy approach). Children's and Adolescent Literature. 2007; (48): 49-68. [In Persian]. Available from: http://noo.rs/aYoXy
20. Banki Y, Amiri S, Asadi S. The Study of the efficacy of bibliotherapy in detachment anxiety and depression of children of divorced parents. Journal of Clinical Psychology and Personality. 2009; 7(2): 1-8. Available from: https://cpap.shahed.ac.ir/article_2622.html?lang=en
21. Shojaee-Karizaki S, HajiZeinolabedini M, Shapoori S. The effect of bibliotheraphy on the reduction of depression of children: (case study of Dar-Al-Qora Orphanage Center, Tehran, Iran). Research on Information Scienc & Public Libraries. 2015;21(81): 297-308. [In Persian]. Available form: https://publij.ir/article-1-1046-en.html
22. Salahshour N, Mirhosseini Z. Investigating the effect of book therapy on reducing depression symptoms: a case study of fourth and fifth grade students of Shahid Tavana girls' primary school in Tabriz. Epistemology; 2015; 8(29): 69-78. Available from: https://sanad.iau.ir/journal/qje/Article/522216?jid=522216
23. Masoumi L, Vakilimofrad H, Ghadimi A, Razavi Z, Fatahi A, Tanzadehpanah H. Reviewing the book's effectiveness in improving the treatment of cancer patients in age group B (7-9 years old). Academic Librarianship and Information Research. 2020; 53(4): 111-22. [In Persian]. doi: 10.22059/jlib.2020.293087.1440
24. Rahimi N, Parirokh M, Mashhadi A. An investigation into the capabilities of stories in promoting executive functions in children with ADHD: a study based on barklay's extended theory of executive functions. Library and Information Science Research. 2021;10(1): 254-81. [In Persian]. doi: 10.22067/riis.v0i0.84848
25. Beardsley DA. Using books to change attitudes toward the handicapped among third graders. Journal of Experimental Education. 1981;50(2): 52-5. doi: 10.1080/00220973.1981.11011801 [DOI:10.1080/00220973.1981.11011801]
26. Pardeck JT, Pardeck JA. Bibliotherapy: a tool for helping preschool children deal with developmental change related to family relationships. Early Child Development and Care. 1989;47(1): 107-29. doi: 10.1080/0300443890470106 [DOI:10.1080/0300443890470106]
27. Coleman M, Ganong LH. The uses of juvenile fiction and self‐help books with stepfamilies. Journal of Counseling & Development. 1990;68(3): 327-31. doi: 10.1002/j.1556-6676.1990.tb01384.x [DOI:10.1002/j.1556-6676.1990.tb01384.x]
28. Cohen LJ. Bibliotherapy: the therapeutic use of books for women. Journal of Nurse-Midwifery. 1992;37(2): 91-5. doi:10.1016/0091-2182(92)90143-Q [DOI:10.1016/0091-2182(92)90143-Q]
29. Amer K. Bibliotherapy: Using fiction to help children in two populations discuss feelings. Pediatric Nursing. 1999;25(1):91-5. Available from: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10335256/
30. Chrisler JC, Ulsh HM. Feminist bibliotherapy: report on a survey of feminist therapists. Women & Therapy. 2001;23(4): 71-84. doi: 10.1300/J015v23n04_06 [DOI:10.1300/J015v23n04_06]
31. Tussing HL, Valentine DP. Helping adolescents cope with the mental illness of a parent through bibliotherapy. Child and Adolescent Social Work Journal. 2001;18(6): 455-69. doi: 10.1023/A:1012992116742 [DOI:10.1023/A:1012992116742]
32. Smith MC, Vartanian LR, DeFrates‐Densch N, Van Loon PC, Locke S. Self‐help books for parents of adolescents, 1980-1993. Family Relations. 2003;52(2): 174-9. doi: 10.1111/j.1741-3729.2003.00174.x [DOI:10.1111/j.1741-3729.2003.00174.x]
33. Holmes MM. Writing bibliotherapy books for young children. Journal of Poetry Therapy. 2004;17(1): 39-44. doi: 10.1080/08893670410001698532 [DOI:10.1080/08893670410001698532]
34. Redding RE, Herbert JD, Forman EM, Gaudiano BA. Popular self-help books for anxiety, depression, and trauma: How scientifically grounded and useful are they? Professional Psychology: Research and Practice. 2008;39(5): 537-545. Available from: https://psycnet.apa.org/buy/2008-14602-009 [DOI:10.1037/0735-7028.39.5.537]
35. Tukhareli N. Bibliotherapy in a library setting: reaching out to vulnerable youth. The Canadian Journal of Library and Information Practice and Research. 2011; 60(1) doi: 10.21083/partnership.v6i1.1402 [DOI:10.21083/partnership.v6i1.1402]
36. Cleveland AS. Bibliotherapy for all: using children's literature about loss and grieving to increase awareness, develop coping skills, and build community among elementary school students. Master Thesis: Webster University; 2011.
37. Phornphatcharaphong W. E-bibliotherapy system: book contents for improving quality of youth's life. Tem Journal. 2012; 1(3): 192-9. Available from: https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=1212031 [DOI:10.18421/TEM13-10]
38. Newcomb P, Hudlow R, Heilskov J, Martinez CD, Le H. Conversations with children about DNA and genes using an original children's book. Journal of Pediatric Health Care. 2014;28(6): 497-506. doi: 10.1016/j.pedhc.2014.02.006 [DOI:10.1016/j.pedhc.2014.02.006]
39. Bruneau L, Pehrsson DE. Read two books and call me next week: maximizing the book selection process in therapeutic reading. Journal of Poetry Therapy. 2017; 30(4): 248-61. doi: 10.1080/08893675.2017.1364507 [DOI:10.1080/08893675.2017.1364507]
40. Hanson K. Positive psychology for overcoming symptoms of depression: a pstudy exploring the efficacy of a positive psychology self-help book versus a CBT self-help book. Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 2019;47(1): 95-113. doi: 10.1017/S1352465818000218 [DOI:10.1017/S1352465818000218]
41. Tappel AC, Cresce N, Zlotoff B. What's the story? an analysis of children's books about atopic dermatitis. Pediatric Dermatology. 2018;35(5): 607-10. doi: 10.1111/pde.13590 [DOI:10.1111/pde.13590]
42. Conover KM. Tell me a story: promoting resiliency in military children with a bibliotherapy intervention. Nursing Forum. 2020;55(3):439-46. doi: 10.1111/nuf.12449 [DOI:10.1111/nuf.12449]
43. Sarles P. Heroes, hospitals,[no] hugs, and handwashing: Bibliotherapy in the age of a pandemic. Children and Libraries. 2020;18(3): 5-6. doi: 10.5860/cal.18.3.5 [DOI:10.5860/cal.18.3.5]
44. Brewster L, McNicol S. Bibliotherapy in practice: a person-centred approach to using books for mental health and dementia in the community. Medical Humanities. 2021;47(4):e12. doi: 10.1136/medhum-2020-011898 [DOI:10.1136/medhum-2020-011898]
45. Schlub GM, Crook A, Barlow-Stewart K, Fleming J, Kirk J, Tucker K, et al. Helping young children understand inherited cancer predisposition syndromes using bibliotherapy. Journal of Genetic Counseling. 2021;30(4): 1119-39. doi: 10.1002/jgc4.1396 [DOI:10.1002/jgc4.1396]
46. Noruzi A, Ghargaz Z, Siamian H. Investigating the components of bibliotherapy implementation process in digital hospital libraries of Iran: survey analysis. Journal of Information Science. 2023; 51(2):295309. doi: 10.1177/01655515221136244 [DOI:10.1177/01655515221136244]
47. Woodall M, Jenkins LN. Using bibliotherapy to address bullying in schools. Child & Youth Services. 2024;45(4):651-63. doi: 10.1080/0145935X.2023.2218080 [DOI:10.1080/0145935X.2023.2218080]
48. Nokarizi M, Alamzadeh S. The effect of book therapy on internalizing and externalizing symptoms of deaf elementary school students in Wasal Birjand exceptional school. Librarianship and Information Science. 2011; 1(1): 197-218. [In Persian]. Available from: doi: 10.22067/riis.v1i1.8207
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
